کپی شد
تقیه
فهرست
تعریف تقیه
اهل لغت دربارۀ «تقیّه» گفتهاند: معناى آن پرهیز و خوددارى از زیان است؛ و معناى اصطلاحی آن اظهار صلح و آشتى است، هرچند در باطن بر خلاف آن عمل شود.
شيخ مفيد (ره) در تعريف تقيه مينويسد: تقيه مخفي کردن حق و پوشاندن عقيدۀ حق است و نيز مخفيکاري و ترک آشکارسازي با مخالف در مورد چيزهاي است که ضرر ديني و يا دنيايي را درپي دارد[1].
تقيه از موضوعاتي است که ريشه در کتاب و سنت دارد و دربارۀ آن بحث ها و گفتگوهاي بسيار صورت گرفته است. زيرا که تقيه افزون بر نقش کليدياش در مباحث فقهي، اهميت به سزايي در مباحث سياسي و اجتماعي، به ويژه در ارتباطات جهان اسلام دارد و بايد گفت که به اهداف مهمي چون وحدت، عزت، مودّت، قدرت و شوکت اسلامي نميتوان رسيد جز از راه به کار بستن آن.
تقیّه موافق با وظیفۀ مکلّف و حکم ثانوى است، هرچند مخالف با حکم اوّلى باشد. در حال تقیّه، وظیفه عوض مىشود و حکم خدا بر طبق تقیّه قرار مىگیرد. این وظیفۀ اخیر را، که تغییر یافته است، «حکم ثانوى» مىگوییم، در برابر حکم اوّلى که به خاطر تقیّه با آن مخالفت شده است؛ همانند دیگر احکام ثانویه از نفى ضرر، نفى حرج، اضطرار و اکراه که در تمام این حالات، وظیفه بر طبق حالت موجود تغییر مىیابد و اگر مسلمان رفتار خود را بر طبق آن قرار دهد مطابق با واقع است، نه مخالف با آن.[2]
تقیه یکی از راه های حفظ دین و یک امر عقلانی است که مورد تأیید قرآن و احادیث است و از نظر شیعه و سنی پذیرفته شده است. قرآن تقیه کردن عمار یاسر در مقابل مشرکان را بیان و مورد تأیید قرار داده است، همچنین از تقیه مؤمن آل فرعون با عظمت یاد می کند چرا كه اگر او ايمان خود را اظهار مىكرد مسلماً كشته مىشد و رسالتش بر زمین می ماند. تقیّه از مصادیق دروغ نیست؛ چرا که دروغ از اوصاف خبر است و تقیّه خبر نیست و حقیقت آن با حقیقت خبر متفاوت است. دروغ مطابق نبودن خبر با واقع است، اما تقیّه اصلا خبر نیست تا …، بلکه عملی است که موافق با وظیفه مکلّف و حکم ثانوى است.
انواع تقیه
تقيه يك اصل مسلم قرآنى است ولى در موارد معين و حساب شده.[3]
برخی بر این عقیده اند که امام و پیامبر نباید تقیه کند زيرا همانگونه که قرآن می فرماید: آنان در راه انجام رسالت الهی جز از خدا خوف و ترسی ندارند.[4]
در جواب اینان می گوییم: “تقيه” انواعى دارد، از جمله “تقيه تحبيبى” و “پوششى” “خوفی”و….تنها يك نوع از آن “تقيه خوفى” است که در مورد دعوت انبیاء و ابلاغ رسالت طبق آيه فوق منتفى است، اما “تقيه تحبيبى” آن است كه گاه انسان براى جلب محبت طرف مقابل عقيده خود را مكتوم مىدارد تا بتواند نظر او را براى همكارى در اهداف مشترك جلب كند و منظور از “تقيه پوششى” آن است كه گاه براى رسيدن به هدف بايد نقشهها و مقدمات را كتمان كند، چرا كه اگر برملا گردد و دشمنان از آن آگاه شوند ممكن است آن را خنثى كنند. زندگى انبياء و امامان مخصوصا پيامبر اسلام( ص) در مواردی دارای اينگونه تقيهها بوده است[5]، علاوه اگرچه امام و پیامبر در راه انجام رسالت الهی جز از خدا خوف و ترسی ندارند، اما این ترس، ترس بر خود است لذا ممکن است با وجود احساس ترس نداشتن بر خود، ترس ازبین رفتن مکتب در آنان وجود داشته باشد و از این بابت نگران باشند که بدین منظور اقدام به تقیه نمایند و حقایقی را بر ملا نکنند همانند آن ترسی که پیامبر عظیم الشأن اسلام قبل از ابلاغ ولایت حضرت علی (ع) در جریانی که منجر به واقعۀ غدیر خم شد، داشت.[6]
همچنین از انواع تقیه، تقیۀ واجب و حرام است[7]، تقیۀ واجب آن است که بر ترک آن ضرری مانند قتل یا اتلاف مال مترتب باشد و تقیۀ حرام آن است که شخص مضطر به قتل نفس باشد که بر طبق روایات در قتل نفس، تقیه نیست.[8]به عبارتی دیگر، برحسب موارد و موقعیت های مختلف تقيه گاهى واجب و گاهى حرام و زمانى مباح مىباشد. در صورتى است كه بدون فايده مهمى جان انسان به خطر بيفتد، تقیه واجب، اما در جایى كه موجب ترويج باطل و گمراه ساختن مردم و تقويت ظلم و ستم گردد حرام و ممنوع است.
و همچنین گاهی مصلحت مترتب بر ترک تقیه اقوا از ضرر مترتب بر تقیه است. مانند عالمی که دارای جایگاه اجتماعی در میان مردم است به گونه ای که شرب خمر وی از روی تقیه، موجب کشانده شدن مردم به این کار و احیاناً تردید در اصل مذهب می شود.[9]
حضرت امام (ره)در آغاز بحث تقیه میفرماید:
چون تقیه از عناوینی است که در ارتباط با متقی (تقیهکننده) و متقی منه (شخص و یا اشخاصی که از آنها تقیه شده) و متقی فیه (امری که از آن تقیه شده) میباشد، به حسب این امور و ذات آن، به اقسامی تقسیم میشود:
به لحاظ ذات تقیه تقسیم میشود به «خوفی»، «مداراتی»، «کتمانی» و »اکراهی» و…[10]
تفاوت تقیه با دروغ
در پاسخ این سوال که آیا تقیّه از مصادیق دروغ است یا نه؟ باید گفته شود که دروغ از اوصاف خبر است و تقیّه خبر نیست و حقیقت آن با حقیقت خبر متفاوت است. دروغ مطابق نبودن خبر با واقع است، اما تقیّه اصلا خبر نیست تا … بلکه عملی است که موافق با وظیفه مکلّف و حکم ثانوى است، هرچند مخالف با حکم اوّلى باشد.[11] بر این اساس تقیّه، از جنس دروغ نیست. علاوه حتی اگر دروغ به حساب آید مگر در همۀ موارد دروغ گفتن قبیح است، آیا اگر نجات جان انسانی از دست ظالمی فرع بر دروغ گفتن باشد، در اینجا شرع و عقل آن را واجب نمی دانند؟!
گذشته از این در اینجا مساله توریه نیز مطرح است و فقها اتفاق نظر دارند که توریه غیر از کذب است. در حالی که در عرف عنوان کذب بر آن صادق است، اما از روایات اسلامى الحاق آن به کذب استفاده نمىشود، بلکه در پارهاى از روايات عنوان كذب رسما از آن نفى شده است. از جمله اینکه از امام صادق (ع) نقل شده که اگر مثلا كسى دم در خانه مىآيد و اجازه ورود به خانه مىطلبد صاحبخانه (كه مانعى از پذيرش او دارد) به كنيز مىگويد: بگو: او اينجا نيست (و منظور از آن مثلا همان پشت در خانه است) امام صادق( ع) فرمود اين دروغ نيست بلکه به نوعی توریه کردن است.[12]
لذا اگر هم در مواردی امام معصوم چیزی فرموده باشد که برای ما به ظاهر احتمال غیر واقع را دارد حمل بر توریه می شود لذا نمی توان نسبت دروغگویی به امام معصوم داد.
دلایل تقیه کردن ائمه (ع)
یکی از آیاتی که در قران مشرو عیت تقیه را اثبات می کند آيهاى است كه در بارۀ داستان عمار و پدر و مادرش ياسر و سميه نازل شده است، آن گاه که عمار برای نجات جان خودش به ظاهر موافق مشرکین حرف زد بعد از انجام این کار اظهار نارحتی شدیدی می کرد که آیه ای نازل شد و کار او را مورد پسند خدا معرفی کرد[13].
يکي از شيوههاي مبارزاتي ائمه معصومين(ع) و تربيت شدگان مکتب اهل بيت (ع) با دشمنان اسلام، در عصرخفقان، شيوۀ «تقيه» يا مبارزه مخفي بوده است. در تاريخ مبارزات مذهبى و اجتماعى و سياسى گاه پیش مىآيد كه مدافعان حقيقت اگر بخواهند به مبارزه آشكار دست بزنند هم خودشان و هم مكتبشان به دست نابودى سپرده مىشود و يا لا اقل در معرض مخاطره قرار مىگيرد همانند وضع شيعيان امام على (ع) در زمان حكومت غاصب بنى اميه. در چنين موقعى راه صحيح و عاقلانه اين است كه نيروهاى خود را به هدر ندهند و براى پيشبرد اهداف مقدس خود به مبارزات غير مستقيم و يا مخفیانه دست بزنند و در حقيقت تقيه براى اينگونه مكتبها و پيروان آنها در چنين لحظاتی يك نوع تغيير شكل مبارزه محسوب مىشود كه مىتواند آنها را از نابودى نجات دهد، و در ادامه مجاهدات خود پيروز گرداند، كسانى كه بر تقيه بطور دربست قلم بطلان مىكشند معلوم نيست براى اينگونه موارد چه طرحى دارند؟ آيا نابود شدن خوب است و يا ادامه مبارزه به شكل صحيح و منطقى؟ راه دوم همان تقيه است و راه اول چيزى است كه هيچ كس نمىتواند آن را تجويز كند.
امام باقر (ع) ميفرمايد: «تقيه از برنامههاي دين من و پدران من است و کسي که به وظيفۀ تقيه عمل نکند، ايمان ندارد[14].
امام صادق (ع) ميفرمايد: «پدرم هماره اين نکته را يادآور ميشد که هيچ چيز به اندازۀ «تقيه» چشم مرا روشن نميسازد. زيرا «تقيه» سپر مؤمن و وسيلۀ حفظ مؤمن است.[15]
اين که امام صادق(ع) «تقيه» را سپر مؤمن ميداند، يعني مؤمني که درحال مبارزه است، براي مقاومت بيشتر در مقابل دشمن،احتياج به سپر دارد. نه اين که «تقيه» بهانهاي باشد براي گوشهگيري و ترک مبارزه.
امام هادي(ع) به شخصي به نام «داود»ميفرمايد: «اگر بگويي تارک تقيه مثل تارک نماز است، راست گفتهاي.
و در روايت ديگر ميفرمايد: … امام صادق (ع) فرمود: از ما نيست کسي که تقيه را لازم نداند و ما را از مردم پست حفظ نکند[16].
در زمان اختناق بني عباس با اين که ائمۀ معصومين(ع) در تنگنا و فشار شديدي بودند، هيچ گاه دست از مبارزه با دشمنان برنداشتند البته به گونهاي که حرکت و مبارزه آنها، تا حد امکان دور از چشم حکام جور و جاسوسان آنها بود.
برخی این نکته را مطرح کرده اند که ائمه در برخورد با گروهی از علما نیز گاهی به صورت تقیه عمل می کردند. علمایی که فقه را ميبردند و دستکاري ميکردند و به عنوان عناصر مکتب فقهي خويش جا ميزدند. شايد يک مبناي تقيه همين باشد. به نظر این عده، تقيه همیشه ناشي از ترس يا مدارات نیست؛ و شاهد این گفتار آن است که در زمان امام صادق (ع) چندان هم فشار نبود. بحث ترس نبود. اگر بنا بود امام صادق (ع) بترسد، اينجور بحث قياس را مطرح نميکرد که پايه و انديشه فقه حنفي را ويران کند.[17]
شك نيست كه تقيه در مواردی جائز است، و در مواردی واجب، و بر خلاف آنچه افراد ناآگاه مىپندارند تقيه يك نوع تاكتيك حساب شده براى حفظ نيروهاى انسانى و هدر ندادن افراد مؤمن در راه موضوعات كوچك و كم اهميت محسوب مىشود.
در همه دنيا معمول است كه اقليت هاى مجاهد و مبارز، براى واژگون كردن اكثريتهاى خودكامۀ ستمگر و متجاوز، غالبا از روش” استتار” استفاده مىكنند، جمعيت زير زمينى تشكيل مىدهند، برنامههاى سرى دارند، و حتى به هنگام دستگير شدن سخت مىكوشند كه واقع كار آنها مكتوم بماند، تا نيروهاى گروه خود را بيهوده از دست ندهند، و براى ادامه مبارزه ذخيره كنند.
هيچ عقلى اجازه نمىدهد كه در اين گونه شرائط، مجاهدانى كه در اقليت هستند، علنا و آشكارا خود را معرفى كنند و به آسانى از طرف دشمن شناسايى و نابود گردند.
به همين دليل تقيه قبل از آنكه يك برنامه اسلامى باشد يك روش عقلانى و منطقى براى همه انسانهايى است كه در حال مبارزه با دشمن نيرومندى بوده و هستند.[18]
علاوه این هم یک نکتۀ بدیهی است که دين و شارع دين، جز اين هدفى ندارند كه حق را زنده كنند و جان تازهاى بخشند، و بسيار مىشود كه تقيه كردن و بر حسب ظاهر طبق دلخواه دشمن و مخالفين حق، عمل كردن مصلحت دين و حيات آن را چنان تامين مىكند كه ترك تقيه آن طور تامين نكند، و اين قابل انكار نيست.[19] البته باید به این نکته توجه داشت که بدون شك در مواردى تقيه كردن حرام است و آن در موردى است كه تقيه به جاى اينكه سبب حفظ نيروها شود مايۀ نابودى يا به خطر افتادن اساس مكتب گردد، و يا فساد عظيمى ببار آورد، در اين گونه موارد بايد سد تقيه را شكست و پىآمدهاى مبارزۀ علنی را هر چه بود پذيرا شد همانند کاری که اباعبدالله الحسین (ع) انجام داد.
كوتاه سخن اين كه، كتاب و سنت هر دو بر جواز تقيه بطور اجمال و تفصیل دلالت دارند، اعتبار عقلى هم مؤيد اين حكم است، اما بررسی اصل سؤال:
به نظر می رسد چینش سؤال به عللی که ذکر می شود به گونه ای است که بر اصول غیر واقعی بناء شده است بنائی که پایه هایش سست و بی اساس است:
1- علت تقیه در ترس منحصر شده و این غلط فاحشی است زیرا ترس یکی از عوامل تقیه (تقیۀ خوفی) محسوب می شود نه همۀ آن.
2- ترس و هراس تنها بر دو نوع دانسته شده در حالی که بسیار فراتر از این است زیرا “تقیه خوفی گاهی به خاطر ورود ضرر به جان، آبرو یا مال تقیهکننده و وابستگان او است و گاهی بهخاطر احتمال وقوع ضرر بر افراد دیگر مؤمنان است و گاهی هم احتمال وقوع ضرر بر کیان اسلام است؛ مثلاً ترس از اختلاف و تفرقه مسلمانها، سبب تقیه میشود.
3- این که ائمه از مرگ نمی ترسند سخن درستی است نه تنها ائمه بلکه سایر اولیاءالله از مرگ هراسی ندارند زیرا مرگ را لقاء الله می دانند هرگز محب از دیدار با محبوب ناخرسند نیست اما این که با اختیار و اجازه خودشان می میرند سخن نادرستی است زیرا خداوند در قرآن می فرماید: “خدا جانها را به هنگام مردنشان مىگيرد، و نيز جان كسانى را كه در خواب خود نمردهاند. جانهايى را كه حكم مرگ بر آنها رانده شده نگه مىدارد و ديگران را تا زمانى كه معين است باز مىفرستد”.[20] خداوند در میراندن کسی از هیچ کس اجازه نمی گیرد و لو از انبیاء و ائمه و آگاه بودن افراد از زمان مرگشان غیر از اجازه گرفتن از آنهاست. علاوه بر این که بعضی ها گفته اند: علم ائمه به گونه ای است که “لو شاؤوا علموا” اگر بخواهند می دانند.[21]
4- اما اگر کسی می گوید تحمل توهین، فحش، شکنجه و در نهایت مرگ وظیفۀ علماء است و اهل بیت پیامبر (ص) در تحمل چنین سختی هایی در راه حمایت و یاری دین جدشان از دیگران سزاوارترند، باید گفت همان طور که قبلا گفتیم اولا: تقیه منحصر در ترس و تحمل سختی نیست ثانیا: اگر موردش ترس باشد ضرورتا ترس برای خودش نیست چه بسا به خاطر ورود ضرر به جان یا آبرو یا مال افراد دیگر مؤمنان است و گاهی هم احتمال وقوع ضرر بر کیان اسلام است؛ مثلاً ترس از اختلاف و تفرقه مسلمانها، بله در مواردی نیز تقیه برای ورود ضرر به جان یا آبرو یا مال خود شخص است و این هم به معنای فرار از تحمل شکنجه و مرگی که سزاوار آنند نیست؛ زیرا اصل اولی در انسان حفظ جان خود و عدم انداختن خود به هلاکت است،[22] مگر در موارد اهم.
برای روشن شدن مسئله اشاره به دو نمونۀ تاریخی خالی از فایده نیست:
الف. امام حسین (ع) چون در مکه تهدید به مرگ شد از مکه خارج شد و به سوی کوفه حرکت فرمود در حالی که می داند قبل از رسیدن به کوفه کشته می شود. آن حضرت عدم ترس از مرگ خود را بر همگان در حادثه عاشورا اثبات فرمود.
ب. در زمان امام صادق (ع) بر اثر حکومت و نفوذ بنی امیة فاصله ای که مسلمانان از اسلام حقیقی و احکام آن پیدا کردند لازم بود کسی که عالم به علم نبی (ص) است و از علم لدنی بهره مند است، به بیان حقایق دین بپردازد و لو این که مدتی با تقیه از فیض عظمای شهادت عقب بماند.
نتیجه این که اولیاء الله و مردان خدا در همۀ موارد خواست و مشیت الاهی را بر خواست و مشیت خود مقدم می دارند. اگر رضای خداوند در بقائشان باشد با تقیه جانشان را حفظ می کنند و اگر رضای خداوند در شهادتشان باشد با کمال رضایت به استقبال مرگ می روند.
نماز تراویح و تقیه
بیان شد که تقیه یکی از راه های حفظ دین و یک امر عقلانی است که مورد تأیید قرآن و احادیث است و از نظر شیعه و سنی پذیرفته شده است. بنابراین اگر ترک نماز جماعت تراویح، برای شخص و یا دیگر شیعیان و وابستگان، مشکلات جانی یا مالی ایجاد می کند، انسان در انجام آن مجاز است. بله گاهی ضرر کم و قابل اغماضی در ترک تقیه موجود است که تقیه در این موارد جایز نیست.[23]
مراجع عظام درباره ترک نماز جماعت تراویح در صورت ایجاد مشکلات جانی و مالی چنین می گویند:
دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی):
جایز نیست.
دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):
جایز نیست مگر مقتضای تقیه باشد و امتناع امکان پذیر نباشد.
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):
در حالت تقیّه مانعی ندارد.
پاسخ حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته) به این شرح است:
در صورتی که رد این در خواست منافات با تقیه داشته باشد، آن را بپذیرد و در هر دو رکعت از نماز، قصد نماز مستحبی، و نه نماز تراویح، نماید.
برای آگاهی بیشتر به نمایه زیر مراجعه شود:
نمایه: دلایل تقیه کردن ائمه (ع)، سؤال شماره 1779 (سایت: 2132).
[1] شرح عقايد صدوق، ص 246.
[2] با استفاده از مقاله تقیه سید نورالدین شریعتمدار سبزواری از سایت درگاه پاسخگویی به مسائل دینی.
[3] مکارم شیرازی ناصر تفسیر نمونه ج2 ص 503 انتشارات دارالکتاب الاسلامیه تهران 1374.
[4] احزاب، 39…وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ.
[5] تفسیر نمونه، ج17، ص 334.
[6]. نک: مائده، 3.
[7] مشکینی،میرزا علی،مصطلحات الفقه،ص 160.
[8] کلینی،کافی،ج 2، ص 220.
[9] مصطلحات الفقه،ص 160.
[10] پایگاه حوزه، میقات حج ، زمستان 1378، شماره 30.
[11]. در حال تقیّه، وظیفه عوض مىشود و حکم خدا بر طبق تقیّه قرار مىگیرد. این وظیفه اخیر ،یک «حکم ثانوى» (در مقابل حکم اوّلى قبل از تقیه) است. همانند دیگر احکام ثانویه از قواعد فقهی مانند نفى ضرر، نفى حرج، اضطرار و اکراه و…استفاده می شود. که در تمام این حالات، حکم واقعى عوض مىشود و حکم تغییر یافته «وظیفه» به حساب مىآید و از این رو هر مسلمانی که وظیفه اش تقیه است باید رفتار خود را بر طبق آن قرار دهد.
[12] تفسیر نمونه، ج 19، ص 96.
[13] “مَن كَفَرَ بِاللَّهِ مِن بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئنُِّ بِالْايمَانِ وَ لَاكِن مَّن شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِّنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيم”؛ نحل ، 106.
[14] بحارالانوار، ج 75، ص 431.
[15] نک: وسائل الشيعه، ج 11، ح 6 و… از باب 24 از ابواب امر به معروف.
[16] همان، ح 26 و27.
[17] نک: کاوشي در مواضع فرهنگي امام صادق عليه السلام، احمد مبلغي، پایگاه حوزه نت.
[18] برای آگاهی بیشتر، نک: مکار م شیرازی، تفسیر نمونه، ج11، ص425.
[19] ترجمه المیزان، ج3، ص240 .
[20] زمر، 42.
[21] یکی پرسید از آن گم کرده فرزند / که ای روشن ضمیر پیر خردمند—ز مصرش بوی پیراهن شنیدی / ولی در چاه کنعانش ندیدی—بگفت احوال ما برق جهان است / گهی پیدا و دیگر دم نهان است.
[22] بقره، 195.
[23] اشتهاردی، شیخ علی پناه، مدارک العروة، ج4، ص 265.