تفاوت نحوی الصابئون و الصابئین در قرآن

در قرآن دو آیه وجود دارد که مانند هم هستند یکی آیه 62 سوره بقره و دیگری آیه 69 سوره مائده، با این که همۀ مفردات و کلمات دو آیه با هم یکی هستند ولی کلمه الصابئین در آیه سوره بقره به صورت منصوب و الصابئون در آیه سوره مائده مرفوع آمده تفاوت عوامل ادبی و نحوی در این دو آیه است برای روشن شدن مطلب، عین دو آیه را می آوریم:

” إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هادُوا وَ النَّصارى‏ وَ الصَّابِئينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُون‏[1]”

“إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هادُوا وَ الصَّابِئُونَ وَ النَّصارى‏ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُون[2]”

از جهت ادبی و نحوی «الصابئین» در سوره بقره، به علت عطف بر اسم انٌ (الذین) منصوب است؛ ولی الصابئون به سبب ترکیبی دیگر مرفوع می باشد. در علت رفع الصابئون وجوه مختلفی ذکر شده است که به چند مورد آن اشاره می شود:

الف. در علم نحو ثابت شده است که عطف بر سه قسم است: عطف لفظی، عطف محلی، عطف معنوی. «الصابئون» به سبب عطف بر محل «الذین ءامنوا» که در محل مبتدا و مرفوع می باشد، مرفوع شده است. برخی از نحویین این ترکیب را نمی پذیرند و می گویند در صورت عطف، توارد دو عامل بر یک معمول رخ می دهد که جایز نیست.[3]

ب. «الصابئون» مبتدا است و از این رو مرفوع شده است و خبر آن به علت وجود قرینه حذف شده است. واو ما قبل نیز عاطفه نیست؛ بلکه معترضه است و جمله الصابئون با خبر محذوف خود جمله معترضه است.»[4] به خاطر معترضه بودن این جمله معنای آیه طبق این ترکیب با ترکیب قبلی و هم چنین با آیه سوره بقره، متفاوت خواهد بود؛ زیرا جمله معترضه مقصود اصلی در کلام نمی باشد. از نظر کسانی که به ادبیات عرب آشنایی دارند تفاوت اعراب به خاطر تفاوت ترکیب ادبی یک امری بسیار عادی به حساب می آید.

[2] مائده،69.

[3]. برای آشنایی بیشتر به نشانی زیر مراجعه شود: انصاری مصری، جمال الدین ابن هشام، مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب، الباب الرابع، اقسام العطف، ج 2، ص 474، مکتبة مرعشی نجفی، قم، 1404 هـ ق.

[4]. استر آبادی، رضی الدین، شرح الرضی علی الکافیة ، ج 4، ص 355، چاپ دوم، مؤسسة الصادق، تهران، 1384 هـ ش.