تعریف اصطلاحی شب یلدا

یلدا در اصطلاح به شب اول زمستان و شام آخرین روز پاییز گفته می‌شود. که اول جَدْی و آخر قوس[1] است. همان شبی که درازترین شب سال است. ابو ریحان بیرونی می گوید: نام این روز (فردای شب یلدا) میلاد اکبر است و مقصود از آن، انقلاب شتوی[2] است.[3]

این شب را شب چله بزرگ می نامند، چله بزرگ از یکمین روز دی ماه که اورمزد نام دارد، تا بهمن که جشن سده نام دارد، به‌طول می انجامد. علت آن‌که آن را چله بزرگ می نامند این است که شدت سرما بیشتر است.

یکی لغت شناسان ایرانی می‌گوید: یلدا؛ یعنی تولد مهر (متیرا) در شب اول زمستان که بلندترین شب سال است و ایرانیان به یُمن تولد مهر در این شب جشنی برپا می کنند.

[1]. بُرج جَدْی (بزغاله)، دهمین برج فلکی از دایرةالبروج است. جَدْی، دهمین برج [خانهٔ] خورشید، قوسی ۳۰ درجه از دایرةالبروج است. این برج، خط سیر خورشید در دی‌ماه به مدت ۲۹ روز و ۱۰ ساعت و ۳۸ دقیقه و نام دیگر این ماه در گاهشماری خورشیدی نیز هست. میانگین شبانه‌روز لحظهٔ تحویل برج جَدْی ساعت ۰۶:۰۶ روز ۱ دی است. دو هزار سال پیش، این برج، بیشتر از زمینهٔ صورت فلکی جَدْی (بزغاله) می‌گذشت و به همین نام باقی ماند، ولی امروزه از زمینهٔ صورت فلکی قوس (کمان) می‌گذرد. اکرمی، موسی، گاهشماری ایرانی، ص ۲۹، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، تهران، ۱۳۸۰ ش.

[2]. انقلاب زمستانی، یا انقلاب شتوی، در ستاره‌شناسی، نام لحظه‌ای است که خورشید از دید ناظر زمینی در بیش‌ترین فاصله زاویه‌ای با صفحه استوا در آن سوی نیم‌کره ناظر قرار دارد. میانگین لحظه انقلاب زمستانی (حلول زمستان) در نیم‌کره شمالی، روز (۱دیماه) معمولا (۲۲ دسامبر) است که انحراف معیار آن در سال‌های مختلف حداکثر حدود ۱۲ ساعت است. در این لحظه خورشید بر نقطه رأس‌الجدی کره سماوی یا فراز مدار رأس‌الجدی کره زمین قرار می گیرد. انقلاب شتوی منشا بسیاری از جشن‌ها و آئین‌های باستانی در فرهنگ‌ها و تمدن‌های بشری است. شب یلدا یا شب چله  و کریسمس از جمله این مراسم است.

[3]. ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، آثار الباقیه، ترجمه: دانا سرشت، اکبر، ص 344.