کپی شد
تعدد شب قدر
قبل از پرداختن به اصل مسئله باید روشن گردد که منظور از تعدد، چیست؟ آیا مراد این است که همۀ شب هایی که در دهه آخر ماه رمضان تعیین میشوند؛ یعنی شب های 19، 21، 23، شب قدر هستند چون دارای اعمال مخصوصی هستند، یا شب قدر یکی از این شب ها است؟
یا منظور از تعدد این است که آیا شب قدر فقط یک بار بوده و آن هم در زمان حیات رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) و یا این كه به طور متعدد تكرار شده است؟ و اگر مسئلۀ تعدد صحیح است، آیا این تعدد شب قدر در زمان خود حضرت اتفاق می افتاده، یا این كه پس از حیات ایشان هم تحقق پیدا می کند؟
یا منظور از تعدد این است که با توجه به اختلاف افق شهرهای مسلمان نشین در سراسر جهان و اختلاف ماه های قمری در این شهرها به طوری که در کشوری، اول رمضان به عنوان مثال روز سه شنبه است و در کشوری اول رمضان، روز بعد یعنی چهارشنبه است و به تبع آن، در شب های دهه آخر نیز اختلاف به وجود می آید. شب بیست و سوم ماه برای کشور اولی یک شب زودتر از دومی خواهد شد. بنابراین، شب قدر نمىتواند یك شب معین در سال بوده باشد. به این ترتیب قاعدتا هر كدام باید براى خود شب قدرى داشته باشند و شب قدر متعدد می شود.
احتمال اول: بنابر نص قرآن کریم شب قدر در ماه رمضان قرار دارد،[1] و بیش از یک شب هم نیست؛ چرا که خداوند می فرماید: “انا انزلناه فی لیلة القدر”.[2] قرآن را در شب قدر نازل کردیم نه در شب های قدر، اما به جهاتی[3] این یک شب برای ما تبیین نشده است و گفته اند یکی از این شب های 19 یا 21 و یا 23، شب قدر است و همۀ این شب ها را بیدار باشید و … تا بتوانید فضیلت شب قدر را درک کنید.[4] اگر در روایات سه شب مشخص شده است[5] برای آن است که کار را برای بندگان خدا آسان کنند.
احتمال دوم: نظر قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) بر این است که شب قدر در زمان حضرت رسول اکرم (ص) بوده و همچنان باقی است.
از آیۀ: “تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر”،[6] که صیغۀ مضارع (تنزل در اصل تتنزل بوده)، را به کار برده است، استمرار نزول ملائکه و روح فهمیده می شود.[7]
همچنین در سورۀ دخان آیۀ 6 در مورد شب قدر آمده است: “فیها یفرق کل امر حکیم امراً من عندنا انا کنا مرسلین” که باز هم صیغۀ مضارع “یفرق” آمده که در زبان عربی نشانه استمرار فعل است.
روایات اهل بیت (علیهم السلام) نیز بر این موضوع تأکید دارند.
امام جواد (علیه السلام) می فرمایند: علی (علیه السلام) به ابن عباس فرمود: “شب قدر در هر سالی هست و در این شب امر یک سال نازل می شود”.[8]
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در جواب ابوذر که در مورد شب قدر سؤال کرده بود، فرمودند: “این شب، تا روز قیامت هست”.[9]
مفسران اهل سنت هم بر این نظر هستند که شب قدر همچنان باقی است.[10]
اما نسبت به احتمال سوم باید گفت: قبل از طرح پاسخ از باب مقدمه میگوییم: در فرهنگ اسلام شب قدر به جهت خصوصیات منحصر به فردی که برای آن است، از اهمیت زیادی برخوردار است و روایات زیادی در تأکید بر احیای آن و اهمیت دادن به آن وارد شده است. از آن جمله سید بن طاووس در کتاب شریف اقبال آورده است که، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) از حضرت موسی(علیه السلام) نقل فرموده که گفت: الاهی من قرب تو را می خواهم، فرمود: قرب من از برای کسی است که بیدار باشد در شب قدر، گفت: الاهی رحمت تو را خواهم، فرمود: رحمت من از برای کسی است که رحم کند فقرا را در شب قدر، گفت: خدایا نجات می‌خواهم، نجات از آتش، فرمود: این برای کسی است که استغفار کند در شب قدر، گفت: خدایا رضای تو را می خواهم، فرمود: خشنودی من از برای کسی است که دو رکعت نماز بخواند در شب قدر.[11]
از خصوصیات شب قدر نزول قرآن، نزول فرشتگان و روح بر ولی خدا، است، همچنین بالاتر بودن عبادت آن یک شب از هزار ماه.[12] و تدبیر و تقدیر وقایع و خلایق.[13]
اما با توجه به اختلاف افق در شهرهای مختلف، آیا تمام این خصوصیات برای همه اهالی شهرها با افق های متفاوت تکرار می شود؟
آنچه از نص قرآن کریم و ظاهر روایات بر میآید این است که شب قدر یک شب بیشتر نیست و خصوصیاتی که به ولی الله و امام معصوم (علیه السلام) بر می گردد همه در یک شب اتفاق می افتد؛ یعنی نزول ملائکه بر امام (علیه السلام) و اندازه گیری امور و حوادث و معیشت ها، همه در یک شب خاص است.
خداوند می فرماید: “تنزل الملائکة و الروح فیها”[14] ملائکه و روح در این شب نازل می شوند و نزول قرآن در این شب بوده است: “انا انزلناه فی لیلة القدر”.[15]
یا در روایات آمده است: در این شب امر یک سال نازل می شود.[16]
اما از نظر درک همۀ فضیلت هایی که برای شب قدر گفته اند، عمل به وظیفه می تواند راه گشا باشد؛[17] یعنی اگر با ادله ثابت شود که روز اول ماه رمضان چه روزی است، طبعاً شب قدر هم مشخص می شود و مسلماً اعمال و شب زنده داری ها و احیای آن شب بدون اجر باقی نمی ماند و امید است که همان پاداش شب زنده داران در شب قدر به انسان داده شود، و لو این که واقعا آن شب، شب قدر نباشد[18]، البته به شب زنده داری در دهه آخر ماه رمضان توصیه شده است و شاید این سنت اسلامی بدان جهت باشد که اطمینان به درک شب قدر برای ما حاصل شود.
حال آیا روز قدر هم در شأن و منزلت همانند شب آن است؟ در جواب باید گفت: اگرچه وقایعی همچون نزول ملائکه بر ولی الله (ع) در شب قدر است، اما روز قدر هم در ارزش و فضیلت همانند شب آن است.[19]
مرحوم شیخ عباس قمی در اعمال شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان می گوید: روزهای این شب ها را نیز باید حرمت داشت و به عبادت و تلاوت و دعا به سر آورد؛ زیرا که در احادیث معتبره وارد شده است که روز قدر در فضیلت مثل شب قدر است.[20]
[1]. از کنار هم قرار دادن این دو آیه: ” شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن” و “انا انزلناه فی لیلة القدر”، چنین چیزی استفاده می شود.
[2]. قدر، 1.
[3]. گفته شده است: خداوند چند چیز را در چند چیز مخفی کرده است: شب قدر را در میان شب ها، وقت قیامت را در میان اوقات، اسم اعظم را در میان اسماء ، ساعات اجابت دعا را در ساعات مختلف، رضای الاهی را در همه طاعات و اولیای خاص را میان همه بندگان، تا مردم همه شب ها را محترم شمرده و در همه اوقات از گناه پرهیز کنند، همه انسان ها را احترام کنند و در همه طاعات رضای او را بجویند.
[4]. شاید به خاطر همین مطلب باشد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) دهه آخر ماه مبارک رمضان را به احیا و شب زنده داری مشغول بودند، البته ممکن است گفته شود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امامان (علیهم السلام) از شب قدر آگاهی داشتند و شب زنده داری آنان در دهۀ آخر دلیل و سرٌ دیگری داشته است و یا این که برای تعلیم دیگران بوده است که آنان این روش احتیاطی را عملا از معصومان یاد بگیرند.
[5]. سفیان بن سمط به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: شب هایی که احتمال می رود شب قدر باشند کدام اند؟ حضرت، شب 19، 21، 23 را فرمودند. دهقانی، اکبر، تفسیر نسیم، ص 465، قم، انتشارات حرم، چاپ 83،.
[6]. قدر، 4.
[7]. تفسير نمونه، ج 27، ص 185.
[8]. قمی مشهدی، محمد، تفسیر کنزالدقائق، ج 14، ص 359، وزارت ارشاد.
[9]. همان.
[10]. فخر رازی، تفسیر کبیر، ج 32، ص 29، دارالاحیاء، بیروت.
[11]. امام خمینی، آداب الصلوة، ص 333 ، چاپ چهارم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.
[12]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان، ج 20، ص 332 ، جامعه مدرسین.
[13]. برای آگاهی بیشتر رجوع شود: ابن عربی، احکام القرآن، ج 4، ص 1961، دارالمعرفة.
[14]. قدر، 4 .
[15]. قدر، 1.
[16]. تفسیر کنزالدقائق، ج 14، ص 359.
[17]. البته به احتمال سوم پاسخ دیگری هم داده شده است؛ مثلا در تفسير نمونه ج 27 ص193 آمده است: شب همان سايه نيم كره زمين است كه بر نيم كره ديگر مىافتد، و مىدانيم اين سايه همراه گردش زمين در حركت است، و يك دوره كامل آن در بيست و چهار ساعت انجام مىشود، بنابر اين ممكن است شب قدر يك دوره كامل شب به دور زمين باشد؛ يعنى مدت بيست و چهار ساعت تاريكى كه تمام نقاط زمين را زير پوشش خود قرار مىدهد شب قدر است كه آغاز آن از يك نقطه شروع مىشود و در نقطه ديگر پايان مىگيرد، روی این اساس دیگر تعدد شب قدر به خاطر تعدد افق ها از اساس منتفی می شود.
[18]. روایاتی در باب تسامح در ادله سنن نقل شده که این معنا را می فهماند.
هشام بن سالم از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که حضرت فرمود: اگر کسی بشنود – که فلان عمل و یا فلان کار در زمانی خاص – دارای ثواب است و عمل کند و بعد بفهمد که چنین نبوده و آن روایتی که به او رسیده صحیح نبوده، خداوند آن ثواب را به او عطاء می کند اگرچه عمل به حسب واقع (واقع زمانی یا مکانی) دارای چنین اجر و ثوابی نبوده باشد، مصطفوی، سید محمد کاظم، القواعد، جامعه مدرسین، ص 96.
[19]. “لیلة القدر فی کل سنة و یومها مثل لیلتها، شب قدر در هر سالی هست و روزش در ارزش همانند شبش است”، شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، به نقل از تفسیر نسیم رحمت، ص 473.
آنچه در تهذیب آمده مسلما از استنباطات شخصی شیخ طوسی نیست و آن را از امام معصوم (علیه السلام) نقل کرده است.
[20]. قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ص 389، چاپ انتشارات لقمان.