تسلسل و دلیل بطلان آن در علل

تسلسل در لغت به معنای روان شدن آب و هر امری که وجود آن موقوف به وجود دیگری باشد. تسلسل در اصطلاح فلسفه؛ یعنی ترتب و ادامۀ سلسلۀ علت و معلول تا بی نهایت. به عبارت دیگر، تسلسل عبارت است از: ترتب امور غیرمتناهی به نحوی که مترتب لاحق، مترتب بر مترتب سابق و به دنبال آن باشد. بالاخره اموری که در ترتب وجودی به یک دیگر پیوسته باشند.[1]

تسلسل از لحاظ امور متسلسل اقسامی دارد:

الف. تسلسل در امور اعتباری: این نوع تسلسل بر حسب اعتبار معتبر و اعتبار کننده است که آن را تسلسل یقفی می نامند. این نوع تسلسل با توقف و عدم اعتبارِ اعتبار کننده متوقف می شود. این تسلسل را باطل ندانسته اند؛ زیرا که در حقیقت تسلسل نیست و شخص می تواند هر اندازه که بخواهد اوهام و تخیلات خود را دنبال هم ادامه دهد.

ب. تسلسل در حوادث و امور فانی: این نوع تسلسل نیز باطل نیست؛ زیرا اجرای آن به طور متدرج موجود و معدوم می شوند و مجتمع در وجود نخواهند بود و حوادث زمانی هر یک در ظرف خود موجودند.

ج. تسلسل در علل و معلول که عبارت است از: ترتب امور غیر متناهی که هر مرتبتی علت لاحق و معلول سابق خود باشد. این نوع تسلسل باطل و محال است. در کتاب کشف المراد در تعریف این نوع تسلسل آمده است: وآن بودن علل و معلول ها در سلسله ای که غیر متناهی است..[2]

تسلسل از آن جهت باطل است که وجود معلول وجودی وابسته، نیازمند و غیر قائم به ذات خود؛ یعنی ممکن الوجود و وجود رابط است. بنابر این، هرگاه فرض کنیم چنین موجوداتی در حد بی نهایت وجود دارند، لازم می آید که بی نهایت وجود وابسته و قائم به غیر و رابط داشته باشیم، بی آن که آن غیر و آن وجود مستقل که تکیه گاه این وجودهای وابسته و رابط است، موجود باشد و این محال است.[3]

فلاسفه برای محال بودن تسلسل، براهینی[4] اقامه کرده اند که در ذیل به گوشه ای از آنها اشاره می شود:

فارابى در برهان خود که به «اسد و اخصر» معروف است، این گونه استدلال کرده است:

اگر سلسله‏اى از موجودات را فرض كنيم كه هر يک از حلقات آن به گونه‏اى كه تا حلقۀ قبلى موجود نشود، وابسته و متوقف بر ديگرى باشد، حلقۀ وابسته به آن هم تحقق پذير نباشد، لازمه‏اش اين است كه كل اين سلسله، وابسته به موجود ديگرى باشد؛ زيرا فرض اين است كه تمام حلقات آن داراى اين ويژگى است و ناچار بايد موجودى را در رأس اين سلسله فرض كرد كه خودش وابسته به چيز ديگرى نباشد و تا آن موجود تحقق نداشته باشد، حلقات سلسله به ترتيب وجود نخواهند يافت. پس چنين سلسله‏اى نمى‏تواند از جهت آغاز نامتناهى باشد و به عبارت ديگر تسلسل در علل محال است.

صدرالمتألهين در حكمت متعاليه براى محال بودن تسلسل در علل هستى‏بخش، نظیر این برهان را اقامه کرده که تقرير آن چنين است: بنابر اصالت وجود و ربطى بودنِ وجودِ معلول نسبت به علت هستى‏بخش، هر معلولى نسبت به علت ايجاد كننده‏اش عين ربط و وابستگى است و هيچ گونه استقلالى از خودش ندارد و اگر علت مفروض نسبت به علت بالاترى معلول باشد، همين حال را نسبت به آن خواهد داشت. پس اگر سلسله‏اى از علل و معلولات را فرض كنيم كه هر يک از علت ها معلول علت ديگرى باشد، سلسله‏اى از تعلقات و وابستگی ها خواهند بود و بديهى است كه وجود وابسته بدون وجود مستقلى كه طرف وابستگى آن باشد، تحقق نخواهد يافت. پس ناچار بايد وراى اين سلسله ربط ها و تعلقات، وجود مستقلى باشد كه همگى آنها در پرتو آن تحقق يابند. بنابراين، نمى‏توان اين سلسله را بى‏آغاز و بدون مستقل مطلق دانست. [5]