ترتیب نزول قرآن

در مورد ترتیب نزول قرآن، دیدگاه هایی وجود دارد که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:[1]

1. آیات هر سوره در هنگام نزول به طور کامل نازل می شده، و تا سوره ای تمام نمی شده، سوره دیگر شروع نمی شده است.

2. از هر سوره چند آیه نازل می شده است و به تدریج سوره ها کامل می شده است. سؤالی که در این فرض مطرح می شود این است که آیا جا سازی آیات در سور مختلف به فرمان پیامبر بوده است یا چنین عملی در زمان صحابه انجام شده است؟

بررسی نظریه اول:

سیوطی در “الاتقان” رواياتي را مي آورد که نشان می دهد پیامبر و مسلمانان با شروع “بسم الله الرحمن الرحیم” متوجه می شوند که سوره قبل تمام شده و سوره جدیدی شروع شده است.[2] این نقل به طور ضمنی نشان می دهد که در زمان پیامبر هر سوره به صورت کامل نازل می شده است. اما از آنجا که علماء اتفاق نظر دارند که: در ابتدای بعثت، فقط چند آیه از ابتدای سوره “علق” نازل شد.[3] که گاهی آیه ای نازل می شد و پیامبر آن آیه را در سوره متناسب خودش قرار می داد.[4] پس این فرض قابل اعتماد نیست.

بررسی نظریه دوم:

همان طور که در قسمت اول گذشت، آیات متعددی در تاریخ نام برده شده است که به دستور ایشان در سوره های مختلف جاسازی شده اند. هیچ آیه ای جابجا نشد و اصولا در چینش آیات دخالتی نداشتند. اگر چه برخی از سوره ها مانند ” فاتحه الکتاب” به طور کامل نازل شده است[5]، ولی برخی از سوره ها، بخصوص سوره های بلند قرآن، به تدریج و احیانا در عرض هم (یعنی از هر سوره مقداری نازل می شده است و به تدریج سوره ها کامل می شدند.) نازل می شدند.

در این زمینه مرحوم طبرسی می گوید: “در ترتیب نزول، رعایت ترتیب سوره ها نظر به ابتدای هر سوره است، اگر سوره ای تا چند آیه نازل شود، و پیش از اتمام آن سوره، سوره دیگری به طور کامل نازل گردد و حتی چند سوره دیگر در این میان به صورت کامل نازل شود، آن گاه بقیه سوره اول نازل شود، در این حالت نیز اعتبار ترتیب ( و مکی و مدنی بودن سوره ها)، به نزول ابتداء هر سوره بر می گردد.”[6]

پس چینش و جاسازی آیات در سور مختلف به دستور پیامبر (ص) بوده است.[7]

پس در مورد ترتیب آیات تقریبا[8] اتفاق نظر وجود دارد که، ترتیب آیات به دستور پیامبر و امر توقیفی است.[9]

قرآن در زمان پیامبر، و به دستور ایشان، توسط بعضی از صحابه جمع آموری شد. این جمع، همان کتابت کلام وحی بود.[10]

مصحف علی (ع):

علی (ع) بعد از وفات پیامبر شروع به جمع کردن قرآن کرد. از ویژ گی های این قرآن (مصحف) ترتیب دقیق آیات و سور بر طبق نزول بود.[11] یعنی مکی پیش از مدنی آمده بود.[12] اما این قرآن مورد قبول برخی از صحابه که داعیه خلافت داشتند، واقع نشد.[13] و در نهایت قرآن فعلی مورد قبول علی (ع) قرار گرفت.[14]

حرف آخر و نتیجه نهایی:

با توجه به مطالب گفته شده، چنین می توان نتیجه گرفت که:

1-      آیات قرآن در نزول تدریجی خود گاه به صورت یک سوره کامل نازل می شده است و گاه چند آیه از یک سوره.

2-      در نزول آیات قرآن، نزول عرضی بین آیات سوره های مختلف وجود داشته است.

3-      کسانی از صحابه به دستور پیامبر- نه الزاما به ترتیب نزول- و با چینش ایشان، قرآن را جمع آوری می کردند.

4-      چینش آیات به دستور پیامبر و توقیفی است.

5-      جمع قرآن در زمان پیامبر (ص)، همان کتابت وحی بود.

---

[1] به سوال شماره 71 (سایت اسلام کوئست: 314) و 1625 (سایت اسلام کوئست: 1632) رجوع کنید.

[2] ابن عباس گفته است: رسول خدا (ص) نمى دانست چه وقت سوره تمام مى شود تا آنكه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ نازل گردد. و بزار اضافه كرده كه وقتى بسم اللَّه نازل مى‏شد معلوم مى گشت كه آن سوره خاتمه يافته و سوره ديگرى شروع شده است. المیزان، ج12،ص186.

[3] معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی،ص76. موسسه التمهید، قم ، 1378

[4] همان،ص77؛  ابن عاشور، التحریر والتنویر، ج1،ص90: روى الترمذي عن ابن عباس عن عثمان بن عفان قال: «كان رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلّم مما يأتي عليه الزمان و هو تنزل عليه السور ذوات العدد- أي في أوقات متقاربة- فكان إذا نزل عليه الشي‏ء دعا بعض من يكتب الوحي فيقول ضعوا هؤلاء الآيات في السورة كذا».

[5] علوم قرآنی، ص76

[6] طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه مترجمان،ج 26،ص 147،انتشارات فراهنی، تهران،1360، با تصرف و استنتاج؛ علوم قرآنی، ص89

[7] ترجمه المیزان، ج12،ص 174

[8] با این مطلبي كه مورى اتفاق استلإ برخی از مفسرین شیعه مانند  محمد بن حبیب الله سبزواری نجفی در ” الجدید فی تفسیر القرآن المجید” ، ج2،ص420 و از مفسرین غیر امامی، شوکانی در ” فتح القدیر” ، ج1، ص 86، مخالفت کرده اند.

[9] سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج1،ص 71؛ علوم قرآنی،ص119

[10] نک: جمع القرآن حفظا و کتابة، ص70(در مورد جمع قرآن در زمان پیامبر) ؛ الاتقان، ج1،ص69و67(درباره جمع ابوبکر، و عثمان و مطالب مربوط به آن).

[11] همان طور که گفته شد برخی از آیات به دستور پیامبر در مکان های مخصوص به خود گذاشته می شد.

[12] علوم قرآنی،ص 121، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، ترجمه مهدوی دامغانی، ج 2، ص 324، انتشارات فرهنگ و اندیشه، تهران، 1374

[13] علوم قرآنی، ص 122

[14] چون على (ع) به كوفه رسيد [هنگام خلافت‏]، مردى برخاسته عثمان را سرزنش كرد زيرا مردم را به يك نسخه از قرآن واداشته، على (ع) فرياد زد و گفت:خاموش باش، هر چه كرد با مشورت و موافقت ما كرد و من هم اگر جاى او بودم چنين مى‏كردم و همان راه را مى‏پيمودم. نک: اعثم ابن کوفی، الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، ص 997، نشر انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، 1372؛ علوم قرآنی، ص 122-123