کپی شد
تحصیل و تجارب شیخ صدوق
شیخ صدوق در قم در خاندانى اهل دانش، پرورش یافت و در خردسالى از محضر مشایخ آن شهر استفاده کرد. دیری نپایید که استعداد او در فراگیری علم زبانزد محافل علمى قم گردید. از اساتید او در این دوره مى توان پدرش؛ على بن بابویه، محمد بن حسن بن احمد بن ولید، محمد بن على ماجیلویه و احمد بن على بن ابراهیم قمى را ذکر کرد. بررسى اسناد روایات ابن بابویه نشان مى دهد که در میان حدود 250 استاد شناخته شده خود، بیش از همه از پدرش و ابن ولید استفاده کرده و تحت تأثیر آنها بوده است. صدوق در تاریخ نامعلومى قم را ترک کرده و به شهر ری که در آن زمان پایتخت آل بویه بود رفته و در این شهر اقامت گزیده است. تنها اطلاع ما درباره تاریخ سفر وی به ری این است که در رجب 339 قمری بخشى از روایات على بن ابراهیم قمى و دیگران را از شریف حمزة بن محمد علوی در قم شنیده و در رجب 347 قمری در ری بوده است.
با ملاحظه این که ابن ولید پس از پدر، نزدیک ترین استاد به صدوق به بوده و در سال 343 قمری / 954 میلادی وفات یافته، مى توان حدس زد که این اتفاق، علقه شیخ را با قم سست کرده و مقدمه هجرت وی به ری را فراهم کرده باشد. به هر حال او در ری از مشایخ آن شهر از افرادی مانند؛ احمد بن محمد بن صقر صائغ و محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانى حدیث شنیده است.
او در 352 قمری / 963 میلادی از شهر ری قصد سفر نمود و با کسب اجازه از رکن الدوله؛ امیر ری در رجب همین سال راهى مشهد الرضا (علیه السلام) گردید. وی در طول راه، ماه شعبان را در نیشابور ماند و از مشایخ بزرگ آن شهر از کسانی مانند؛ عبدالواحد بن محمد بن عبدوس نیشابوری، حاکم ابوعلى حسین بن احمد بیهقى و ابو طیب حسین بن ا حمد رازی حدیث شنید. مدت کوتاهى پس از بازگشت از این سفر، آهنگ سفر مغرب نمود. وی ظاهراً در اواخر 353 قمری / 964 میلادی ری را به قصد سفر حج ترک کرد و در ذیحجه همان سال مناسک حج را به جای آورد. در مورد استفاده ابن بابویه از مشایخ حرمین شریفین، سندی در دست نیست؛ ولی اطلاعاتی در دست است که وی در بازگشت به عراق در اوایل 354 قمری در فید (میانه راه حجاز به عراق) با ابوعلى احمد بن ابى جعفر بیهقى دیدار کرده و از او حدیث شنیده است. شیخ صدوق، در ادامه مسیر خود در همان سال وارد کوفه و بغداد گشته و در هر دو شهر اندک توقفی داشته است. درنگى پرثمر در کوفه که امکان استماع از افزون بر 10 شیخ بزرگ کوفى از جمله ابوالقاسم حسن بن محمد سکونى، محمد بن بکران نقاش و احمد بن ابراهیم فامى را برای وی فراهم کرد. در بغداد نیز وی ضمن استماع از مشایخ بزرگ آن شهر از افرادی مانند؛ حافظ محمد بن عمر بن جعابى و حسن بن محمد بن یحیى علوی، برخى مناظرات ارشادی نیز داشته است. همین اقامت کوتاه برای جمعى از مشایخ بغداد؛ همچون شیخ مفید، این امکان را فراهم کرد که از وی استماع حدیث کرده و اجازه روایت دریافت کنند.
وی در همین سال عراق را ترک و در مسیر مراجعت به ری وارد همدان شده و از جمعى از مشایخ آن دیار؛ مانند قاسم بن محمد بن عبدویه همدانى، احمد بن زیاد بن جعفر همدانى و ابوالعباس فضل بن فضل بن عباس کندی استماع حدیث کرده و یا اجازه دریافت کرده و سرانجام با ترک همدان به سفر غربى خود خاتمه بخشید و با توشه ای ارزشمند به وطن مراجعت نمود.
او در 367 قمری / 978 میلادی راهى سفر مشرق شد و در 17 و 18 ذیحجه همان سال در مشهد بود. سپس به نیشابور رفته و تا شعبان 368 قمری در آنجا سکنى گزید. گفتنی است که تصریح شده به این که مجلس 89 از مجالس وی در خانه سید ابى محمد یحیى بن محمد علوی برگزار شده است. باید توجه به این مطلب داشت که خانه این سید در نیشابور بوده و مجالس 27 – 93، از محرم تا شعبان 368 قمری بدون انقطاع برگزار می شده است.
شیخ در مسیر خود از مشهد به شهرهای سرخس، مرو، مرورود، بلخ و سمرقند رفته است. وی در هر یک از این شهرها درنگى داشته و در سرخس از ابونصر محمد بن احمد سرخسى، در مرو از احمد بن حسین آبى، در مرورود از محمد بن على بن شاه و ابو یوسف رافع بن عبدالله، در بلخ از افراد متعددی چون حسین بن محمد اشنانى، محمد بن سعید سمرقندی، در سمرقند از افرادی چون عبدوس بن على جرجانى و عبدالصمد بن عبدالشهید انصاری استماع حدیث کرده است. وی از سمرقند نیز دو سفر به عمق ترکستان داشته است. در سفری به فرغانه؛ (جنوب شرقى ازبکستان کنونى) از جمعى از مشایخ آن دیار چون اسماعیل بن منصور قصار و محمد بن عبدالله بن طیفور دامغانى حدیث شنید.
شیخ صدوق در برخى از قرای فرغانه چون اخسیکت و جبل بوتک نیز به تحصیل حدیث پرداخته است. وی در سفر دیگری به منطقه ایلاق؛ (اطراف تاشکند کنونى) راهى شده و از محضر مشایخى چون حاکم بکر بن على حنفى و على بن عبدالله فقیه اسواری استفاده کرده است. ملاقات او با شریف محمد بن حسن علوی معروف به نعمه و تألیف کتاب من لایحضره الفقیه برای وی، در همین شهر واقع شده است. نظر به اینکه کتاب کمال الدین پس از سفر ماوراءالنهر تألیف شده، از مقدمه آن (ص 2 – 4) معلوم مى شود که ابن بابویه در بازگشت از ماوراءالنهر برای زیارت امام رضا (علیه السلام)، مجدداً وارد مشهد شده و سپس به نیشابور رفته و مدتى در آنجا اقامت گزیده است. وی در این دوره اقامت خود به تبلیغ اعتقاد شیعه در مورد غیبت پرداخته و حداقل بخشى از کمال‌الدین را تألیف کرده است.[1]