تاریخ پیدایش و پیشینه حکومت فاطمیان

نظر به این‌که پیدایش فاطمیان و حكومت و دولتشان، از زمان قیام ابو محمد عبيداللّه‏ المهدى بود؛ بر این اساس پیشینه پیدایش آن‌را نیز باید در زمینه‌های قیام وی جست‌وجو نمود. حکومت فاطمیان که در مغرب یا همان مراکش کنونی واقع در شمال آفریقا تأسیس شد، هسته اصلی نیروهای نظامی آن‌را قبایلی از بربرهای این مناطق تشکیل می‌دادند که توسط یکی از داعیان اسماعیلی به نام حسین بن احمد بن زکریا مشهور به «ابوعبدالله شیعی»، به مذهب اسماعیلیه گرویده بودند. ابوعبدالله شیعی که در اصل یمنی بود، در سال ۲۸۰ قمری به افریقیه[1] سفر کرد تا به تبلیغ مذهب اسماعیلی در این دیار بپردازد. در آن سال‌ها، یمن یکی از مراکز اصلی دعوت اسماعیلیان بود و رهبری این دعوت را «ابن حوشب» بر عهده داشت که مبلغان زیادی به نقاط دور و نزدیک سرزمین‌های اسلامی می‌فرستاد. ابوعبدالله شیعی نیز به فرمان ابن حوشب به افریقیه رفت و توانست گروهی از قبایل کتامه را که خود، بخشی از قبیله بزرگ صنهاجه به شمار می‌رفتند، به کیش اسماعیلی درآورد.[2]

دعوت ابوعبدالله شیعی هم‌زمان با سال‌های زوال قدرت حکومت اغلبیان بود که از سال ۱۸۴ ق زیر نظر خلفای عباسی، قدرتی نیمه مستقل در مغرب تشکیل داده بودند. در سال ۲۹۷ ق، قبیله کتامه به رهبری ابوعبدالله شیعی بر اغلبیان شوریدند و بر شهر مهم رقاده حاکم شدند. ابوعبدالله شیعی با غلبه بر اغلبیان به سوی غرب حرکت کرد و با شکست دادن حکومت بنی‌مدرار و رستمیان و غلبه بر شهر سجلماسه، حکومت تازه‌ای بنا کرد و با آزادی ابو محمد عبيداللّه‏ المهدى از زندان[3] او را به مقام خلافت رساند.[4]

[1]. افريقيه‌ (efrīqiyye)، نام منطقۀ وسیعی از شمال قارۀ آفریقا در دورۀ اسلامی است. جغرافی‌نويسان عرب بخش‌هایی از شمال آفریقا، به‌ویژه بخش شرقی ممالك‌ بربر يا مغرب را افریقیه می‌نامیدند. سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، «افریقیه».

[2]. ابن اثیر جزری، عزالدين، الکامل فی التاریخ، ج ۸، ص ۳۱ و 32.

[3]. عبیدالله در پی ادعای امامت با مخالفت عوامل خلافت عباسی و سایر گروه‌های اسماعیلی از جمله قرامطه مواجه شد و مورد تعقیب آنان قرار گرفت.زکرویه بن مهرویه یکی از داعیان اسماعیلی در شام قیام کرد و مناطقی از شام را تصرف کرد و به دنبال دستگیری عبیدالله برآمد. بدین ترتیب عبیدالله از شام خارج شد و به فلسطین، مصر، طرابلس و سپس مغرب سفر کرد و در سجلماسه به دست حکومت بنی مدرار (۱۶۸-۳۶۶ق.) دستگیر و بازداشت شد

[4]. همان، ص 47 و ۴۸؛ برگرفته از ویکی شیعه، «فاطمیان».