کپی شد
تاریخ پیدایش و پیشینه آل‌بویه
تاریخ پیدایش و پیشینه سلسله آل‌بویه را می‌توان این‌گونه بیان کرد:
در میانه‌های سده سوم قمری، سلطه دیرینه دستگاه خلافت عباسی با جنبش‌های استقلال‌طلبانه‌ای در قلمرو خود روبه‌رو شد که ناشی از کوتاهی‌های آن‌ها بود و در نتیجه به ضعف تدریجی نفوذ سیاسی خلفا انجامید. این جنبش‌ها، در میان ایرانیان که از پیش، فرصتی می‌جستند تا خود را از بند ستم عباسیان برهانند، با ظهور دولت‌های صفّاریان، سامانیان و زیاریان به اوج خود رسید.
در اوایل سده چهارم قمری (سده ۱۰ میلادی)، دیلمیان که هیچ‌گاه به‌اطاعت خلفای عباسی گردن ننهادند، جنبش‌های دیگری در شمال ایران آغاز کردند. آن‌گاه که ماکان بن کاکی، اسفار بن شیرویه و مرداویج زیاری،[1] هر یک لشکری بسیج کرده و از دیلم خارج کردند، «علی، حسن و احمد»؛ پسران ابوشجاع بویه؛ ماهی‌گیر دیلمی،[2] به ماکان که فرمان‌بردار سامانیان بود، پیوستند. پس از آن‌که مرداویج بر گرگان و طبرستان چیره شد، اینان با جلب نظر ماکان در ۳۲۱ ق/ ۴۴۷ م به مرداویج پیوستند. او آن‌ها را گرامی داشت و علی را به‌حکومت کرج[3] گمارد، اما به‌زودی پشیمان شد.[4] علی به‌پایمردی حسین بن محمد؛ ملقّب به عمید، که او را از مضمونِ نامه مرداویج، مبنی بر جلوگیری از رفتن علی به‌کرج و فرمان بازگشت، آگاه ساخته بود، به‌سرعت وارد کرج شد و رشته کارها را به‌دست گرفت.[5] او با تصرف دژهای اطراف، نیرویی یافت که مایه بیمناکی مرداویج شد. افزون بر آن، مردانی که مرداویج برای دستگیری علی به‌کرج فرستاد، به‌او پیوستند و نیرویش فزون‌تر شد و قصد تصرف اصفهان کرد. اگرچه در آغاز، سپاه محمد بن یاقوت؛ حاکم اصفهان را درهم شکست و بر اصفهان تسلط یافت، ولی با هجوم وشمگیر برادر مرداویچ، واپس نشست. علی چندی بعد اَرَّجان[6] و نوبندجان[7] را تسخیر کرد و برادرش حسن را برای تصرف کازرون به‌آن‌جا فرستاد. حسن کازرون را فتح کرد و مال بسیاری گرد آورد.[8] سپس لشکر محمد بن یاقوت را که از طرف مرداویج مأمور مقابله با پسران بویه شده بود و دوباره به‌امارت اصفهان دست یافته بود، درهم شکست و نزد علی بازگشت. اگرچه علی سال بعد، به‌همراهی برادرانش حسن و احمد بر شیراز چیره شد و دولت مستقل خود را در آن‌جا گستراند، ولی مورخان، فتح ارَّجان (۳۲۱ ق/ ۹۳۲ م) را آغاز پایه‌گذاری دولت آل‌بویه دانسته‌اند. طی ۱۲ سال پس از آن، حسن و احمد نیز به ترتیب بر ری، کرمان و عراق چیره شدند و دولت آل‌بویه به سه شاخه بزرگ و یک شعبه کوچک در کرمان و عمان تقسیم شد.[9]
[1]. «ماکان» نام یکی از حکام مازندران بوده، پدرش «کاکی» نام داشته و کاکی به‌معنای کاکو است و کاکو همان خالو (دایی) را گویند. وی به‌شجاعت معروف بوده و «ژوبین» را که حربه‌ای نیزه مانند است و آن را در جنگ بر دشمن می‌اندازند، از همه بهتر می‌افکنده و در این کمال و هنر از امثال و اقران برتر بوده است. هم‌چنین اسفار بن شیرویه از دیگر سرکردگان طوایف گیل و دیلم که غالباً خود را معارض و رقیب ماکان کاکی نشان میداد و در آغاز کار از جنگ‌جویان ماکان بود و گویند ماکان او را به‌سبب تندخویی و ناسازگاریش از خدمت خود اخراج کرده بود. مرداویج بن زیار بنیان‌گذار دولت آل‌زیار، فرزند وردان شاه گیلی می‌باشد که طبق منابع تاریخی در اوایل سدۀ چهارم هجری قمری در دربار و حکومت سامانیان خدمت می‌کرده است. برادرش ابوطاهر وشمگیر ملقب به ظهیرالدوله ابومنصور وشمگیر و دومین فرمانروای آل‌زیار است که پدر قابوس بوده و همه از ماکان متابعت می‌کردند.
[2]. ابن طقطقى، محمد بن على، الفخرى فى الآداب السلطانية و الدول الاسلامية، تحقيق: عبد‌القادر، محمد مايو، ص 270.
[3]. این کرج، غير از كرج كنونى است كه نزديک تهران است، بلكه كرج اراک است و عرب، هاء را به جيم تبديل مىكند كه اصل آن كره و كره رود در اراک معروف است و قبل از آن به كرج ابو دلف معروف بوده است. ر.ک: ابن اثیر، عز الدین على، الكامل فی التاریخ، ترجمه: حالت، ابو القاسم، و خلیلى، عباس ،ج 19، ص 292 و 293.
[4]. ابن اثير، عز الدين على، الكامل فی التاریخ، ج 8، ص 267 و 268.
[5]. همان، ص 268.
[6]. نام باستانی شهرستان بهبهان در استان خوزستان. سایت ویکی پدیا، «ارجان».
[7]. نوبندجان: [ ن َ ب َ دَ ] (اِخ) از بلاد فارس است. (از الانساب سمعانی). شهری است در خاک پارس از کوره شاپور در نزدیکی شعب بوان که به نزاهت و طراوت مشهور است. در بین این شهر و ارجان شانزده فرسخ فاصله است و با شیراز نیز در همین حدود فاصله دارد. (از معجم البلدان) (از تاج العروس). سایت واژه یاب، لغت نامه دهخدا.
[8]. مقریزی، احمد بن علی، السلوک لمعرفة دول الملوک، تصحیح: عاشور، سعید عبد الفتاح و زیاده، محمدمصطفی، ج ۱، ص 26.
[9]. برگرفته از: سجادی، صادق، مقاله آل‌بویه، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.