تاریخ فلسفه چین

تاریخ تفکر در چین سابقه ای دیرینه دارد؛ چنان که درباره آراء و باورهای چینیان در قرن هجدهم پیش از میلاد سخن می‌گویند، اما آغاز دوران فلسفه های منظم و مدون چین را قرن ششم پیش از میلاد می دانند. بیش از 25 قرن از حیات فلسفی چین می گذرد و این مدت را به چهار دوره تقسیم می‌کنند:

1. دوره باستان:

این دوره از قرن ششم (ششصد سال قبل از میلاد) تا 221 سال پیش از میلاد، می‌باشد. این دوره به «صد مکتب» نیز مشهور است. گفته می‌شود: در این دوره، صد مکتب که شامل کشاورزان، سیاسیان، سران نظامی و دیگر متفکران مستقل می شد، با یکدیگر رقابت می کردند و وجه اشتراک و دغدغه اصلی آنها، انسان بود، چه از لحاظ فردی و چه از لحاظ اجتماعی‌اش.

آنان در مجموع، انسان گرا به شمار می‌آمدند. مکاتب کنفوسیوسی، دائویی، مووی، منطقیان، یین-یانگ و قانون‌گراها، مشهورترین آنها بودند.[1]

کنفوسیوس (551 – 479 قبل از میلاد) که در اصل چوچیا خوانده می‌شد، انسان‌گرایی را به بالاترین درجه رساند. او انسان برتر را انسان آرمانی در برابر اشراف زاده معرفی کرد و آن را به انسانی خردمند، خیرخواه و شجاع که محرک او به جای سود و منفعت، راستی و عدالت است و دائو (راه)[2] را می آموزد و به انسان ها عشق می‌ورزد، تعریف کرد. این تصویر از انسان برتر همواره در مکتب کنفوسیوسی باقی ماند.[3]

2. دوره میانه:

سلسله «جین» که حامی قانون‌گراها بود[4] و به هیچ مکتب دیگری اجازه فعالیت نمی‌داد، در سال 206 قبل از میلاد به دست خاندان «هان»، سرنگون شد و بدین ترتیب دوره باستان فلسفه چینی خاتمه یافت. پس از این برخی مکاتب پیشین، حیاتی دوباره یافتند و در قالبی جدید و به صورت تلفیقی دیدگاه‌های خود را عرضه کردند. در این دوره، نخست مکتب کنفوسیوسی در حوزه‌های اجتماعی و سیاسی فائق آمد، سپس مکتب نودائویی و پس از آن مکتب بودایی، مکتب دیان-دای، مکتب هویی-یوان و مکتب چان، رونق گرفت و بدین ترتیب، این دوره نیز پایان یافت.[5]

3. دوره جدید:

این دوره از سال 960 تا 1900 میلادی است که دوران سیطره بلامنازع مکتب «نوکنفوسیوسی» بود.[6]

گسترش وسیع «چان» و جذابیت مابعدالطبیعه «هویی-یوان» و «دیان-دای» در دوره میانه، همین‌طور علم النفس چان، ترکیبی را به وجود آورد که کنفوسیوسی‌ها را از خواب طولانی بیدار کرد. در درون خود مکتب کنفوسیوس، قرن ها مساعی دانشوران، منحصر به مطالعه متون و تألیف‌های فخیم و پرشاخ و برگ معلق بود. پس از مدت ها تأخیر، اکنون واکنش آغاز شده بود. در نتیجه در سال‌های اول سلسله سوگ (960- 1279)، کنفوسیوسی ها مسائل جدیدی را مطرح و تلاش کردند تا راه حل های آن‌ها را بیابند.

با توجه به این که «کتاب تغییرات» در طول اعصار از نفوذ فوق العاده ای برخوردار گشته بود، طبیعتا کنفوسیوسی ها برای گرفتن الهام و کسب حمایت، به آن رجوع کردند، اما به جای آن که همانند دائویی ها این کتاب را برای پیش گویی به کار گیرند، از آن برای مطالعه سرشت و سرنوشت انسان، براساس اصل استفاده کردند. سرانجام این حرکت جدید به نام مکتب «سرشت و اصل» (Nature and principle)؛ سینگ-لی سیوه و یا به انگلیسی «NeoConfucianism»؛ مکتب نوکنفوسیوسی، معروف شد.

مردی که این چشم‌انداز را گشود و مسیر مکتب نوکنفونسیوسی را مشخص کرد، چو دون-ای (که چولیان-سی نیز نامیده می‌شود 1017- 1073) بود. او با تبیین فرضیه آفرینش «کتاب تغییرات» بر این عقیده بود که در تحول جهان از «غایت عظما» تا اشیای بی‌شمار، که از طریق دو قوه یین و یانگ و پنج عامل صورت می‌گیرد، پنج عامل، اساس تفاوت‌های اشیا هستند و حال آن‌که یین و یانگ، قوام بخش واقعیت آنها می‌باشند. این دو قوه، در اصل یکی هستند، در نتیجه، کثیر، نهایتا واحد و واحد حقیقتا به کثیر تحلیلی می‌شود. هم واحد و هم کثیر از شئون وجودی متناسب با خود برخوردار هستند. سرشت و سرنوشت انسان و اشیا متناسب با شئون (و یا اوضاع) گوناگون آنها خواهد بود؛ مشروط به این‌که همه آنها از اصل کلی پیروی کنند. این، نظریه اصلی مکتب نوکنفوسیوسی برای قرون آینده بود. تأثیر فلسفه بودایی (یکی در همه و همه در یکی)، در این نظریه انکارناپذیر است. مکتب نوکنفوسیوسی در دو مسیر مختلف پیش رفت کرد: یکی مکتب خردگرایانه «اصل» (rationalistic school of principle) و دیگر مکتب ایدئالیسی «ذهن». [7]

4. دوره معاصر:

این دوره از سال 1912 میلادی به بعد است که مکتب نوکنفوسیوسی در چالش با فلسفه غربی رو به زوال نهاد و به ویژه در اواسط قرن بیستم با ظهور مارکسیسم ناتوان شد.[8]

[1]. جمعی از نویسندگان زیر نظر دکتر محمد فنایی اشکوری، درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی، ج 1، ص 97 و 98.

[2]. مکتب کنفوسیوس، دائو یا راه را، نظامی از حقایق اخلاقی و تبلور «آسمان» می دانست. ر.ک: همان، ص 100.

[3]. ر.ک: همان، ص 98 و 99.

[4]. مکتب قانون‌گرایی، دیدگاه‌های فلسفی قابل اعتنایی ندارد. هدف اصلی این مکتب، تمرکز قدرت در حاکم بود. این مکتب پذیرفت که سرشت انسان شر است و ارزش‌های اخلاقی در برابر منافع عینی اعتباری ندارد. پیروان این مکتب بر شمول همگانی قانون تأکید می‌ورزیدند؛ از این رو، نادانسته به برابری همه انسان‌ها تن دادند. قانون‌گراها کمک کردند تا خاندان جین، حکومت‌های فئودال را منحل و در سال 221 قبل از میلاد، سلسله جدیدی را تأسیس کند.

[5]. ر.ک: همان، ص 103- 106.

[6]. ر.ک: همان، ص 98.

[7]. ر.ک: دائرة المعارف طهور.

[8]. ر.ک: درآمدی بر تاریخ فلسفه اسلامی، ج 1، ص 98.