تاریخ در روایات

در باره تاریخ و اهمیت مطالعه آن و تفکر در حالات گذشتگان، در روایات فراوان سفارش شده است؛ چرا که مطالعه و تفکر در تاریخ و سرگذشت پیشینیان؛ باعث عبرت و درس گرفتن از راه و رسم آنان برای ترسیم برنامه های آینده خواهد بود. این موضوع به ویژه در سخنان امام علی (ع) برجستگی خاصی دارد؛ از این رو در این مقال به بیان دو حدیث از آن حضرت می پردازیم:

1. على (ع) در نامۀ تاريخی اش به امام حسن (ع) ضمن سفارش به مسائلی درباره اهمیت تاریخ چنين مى فرمايد: أَيْ بُنَيَّ إِنِّي وَ إِنْ لَمْ أَكُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ كَانَ قَبْلِي فَقَدْ نَظَرْتُ فِي أَعْمَالِهِمْ وَ فَكَّرْتُ فِي أَخْبَارِهِمْ وَ سِرْتُ فِي آثَارِهِمْ حَتَّى عُدْتُ كَأَحَدِهِمْ بَلْ كَأَنِّي بِمَا انْتَهَى إِلَيَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَى آخِرِهِم‏؛[1] فرزندم! من هر چند عمر پيشينيان را یک جا نداشته ام، ولى در اعمال آنها نظر افكندم، در اخبارشان انديشه نمودم، و در آثارشان به سير و سياحت پرداختم، آن چنان كه گويى همچون يكى از آنها شدم، بلكه گويى من به خاطر آنچه از تجربيات تاريخ آنان دريافته ام با اولين و آخرين آنها زندگی كرده‏ام”.

2. من لم يعتبر بغيره لم يستظهر لنفسه، كسى كه از تاريخ دیگران پند نگيرد و تجربه نياموزد در برنامه زندگى خود پشتيبانى نگرفته است.

3. من لم يعتبر بتصاريف الأيام لم ينزجر بالملام، هر كس از تغيیّرات روزگار عبرت نگيرد به ملامت بازداشته نمی شود.

4. من لم يتعظ بالناس وعظ الله بالناس به، هر كس از مردم پند نگيرد خدا به وسیلۀ مردم به او پند می دهد.

5. من لم يعتبر بغير [بعبر] الدنيا و صروفها لم تنجع فيه المواعظ، هر كس  به حوادث دنيا و تغيّرهاى آن عبرت نگيرد، موعظه ها برای او سودی ندارد.

6. لا فكر لمن لا اعتبار له، براى كسى که عبرت نمی گیرد، فكرى نیست؛ يعنى از چيزها به چيزهاى ديگر پى نمی برد.[2]

7. قال علی (ع): وَ مَنِ اعْتَبَرَ أَبْصَرَ وَ مَنْ أَبْصَرَ فَهِمَ وَ مَنْ فَهِمَ عَلِم‏، هر كس از وقايع گذشتگان عبرت بگيرد بينا مى شود، كسى كه بصيرت و بينائى پيدا كرد مى فهمد، و آن كس كه فهميد عالم مى‏شود.[3]

9. استدلّ على ما لم يكن بما قد كان، فإنّ الأمور أشباه، و لا تكوننّ ممّن لا تنفعه العظة إلّا إذا بالغت في إيلامه، فإنّ العاقل يتّعظ بالآداب، و البهائم لا تتّعظ إلّا بالضّرب. اطرح عنك و اردات الهموم بعزائم الصّبر و حسن اليقين.[4]

امام على (ع) به فرزندش حضرت مجتبى (ع) فرموده است: براى امور واقع نشده به آنچه واقع شده است استدلال نما و با مطالعۀ قضاياى تحقّق يافته، حوادث يافت نشده را پيش بينى كن؛ زيرا امور جهان، همانند يك ديگرند، از آن اشخاص نباش كه موعظه سودش ندهد، مگر توأم با آزار و رنج باشد؛ زيرا انسان عاقل بايد از راه آموزش و فكر، پند بپذيرد، اين بهائم هستند كه جز با كتك، فرمان نمى‏برند.