تاریخچه قبرستان تخت فولاد

تخت فولاد از دوره اولجایتو (۷۰۳ـ۷۱۶) گورستان بوده‌است[1] و در زمان صفویه از قبرستان‌های دوازده‌گانه اصفهان بود و در آن چهارصد تکیه و بقعه ساخته شده‌بود، که از آن جمله است: تکیه بابا رکن الدین، تکیه میرفندرسکی، تکیه میرزا رفیعا و تکیه خاتون آبادی.[2] در همین دوره خیابانی به موازات چهارباغ بالا (چهارباغ علیای عباسی) به سوی شیراز احداث شد که از بین تکایای تخت فولاد می‌گذشت.[3] چهارباغِ اطرافِ این خیابان و آبشارها و حوض‌های جلو آن به همراه بسیاری از آثار صفوی در این منطقه در فتنه افغان و نیز در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) یکسره ویران شد.

در زمان قاجار، محمد حسین خان امین الدوله از جنوب پل خواجو تا دروازه تخت فولاد خیابانی ساخت که به «چهارباغ امین آباد» معروف شد.[4] امروزه این خیابان به نام «فیض» نامیده می‌شود.

در ۱۲۹۴ شمسی تخت فولاد یکی از دو گورستان شهر اصفهان با محیطی تقریباً بیش از ربع فرسنگ بود.[5]

قبرستان تخت فولاد از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۸ شمسی، آبادی مختصری داشت و باغ سعادت آباد حد شمالی آن‌را تشکیل می‌داد. قبرستانی وسیع و تکیه میرفندرسکی و بقعه لسان الارض در شمال شرقی و مسجد مصلّی در غرب آن قرار داشت. مصلاّی تخت فولاد که بعد از سال ۱۳۰۰ شمسی ساخته شده‌است، حدود بیست جریب مساحت دارد.[6] در سال ۱۳۱۸ شمسی در غرب دروازه تخت فولاد ـ که سابقاً معبر کاروان فارس بوده ـ مسجد و مدرسه رکن الملک ساخته شده‌است.[7]

از حدود سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۰شمسی بخش‌های بیشتری از شهر به سوی منطقۀ تخت فولاد توسعه یافت.[8] در نیم قرن اخیر در این منطقه تحولاتی روی داده‌است که از مهم‌ترین آن‌ها است: تغییر بافت معماری و شهرسازی؛ در محدوده شهری قرارگرفتن تخت فولاد، به ویژه سکونت جمع کثیری از حاشیه‌نشینان شهر در جوار مقابر و تکایای آن؛ ایجاد بناها و بقاع جدید در آن‌جا.

در طی سال‌ها، تعداد زیادی از تکیه‌ها و قبرهای تخت فولاد تخریب شده‌است، از جمله تکیه نواب، قبر فاضل اردستانی از علمای عهد صفوی، قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی شاعر، سردابِ اعقاب میرمحمدصادق موسوی خواجویی در جنوب تکیه خاتون‌آبادی‌ها و قبر ملا عبدالقادر عاشق‌آبادی، عارف مشهور اواخر عهد صفوی. اراضی این مکان‌ها یا به خانه و مغازه تبدیل شده یا به سبب تعریض خیابان و تسطیح جاده از میان رفته‌است.[9] انتقال آثار مقبره ملامحمد صادق پلوی اردستانی از کنار پل خواجو به تکیه کازرونی و ساختن مرکز مخابرات روبروی تکیه آغاباشی در چند سال گذشته از مهم‌ترین تغییرات در این گورستان است.[10]

تخت فولاد از زمان متروک شدن گورستان‌های داخل شهر تا سال ۱۳۶۳شمسی ـ که گورستان شهر در باغ رضوان ایجاد شد ـ تنها گورستان اصفهان بود[11] اما امروزه فقط شهدا را در آن به خاک می‌سپارند.

[1]. جابری انصاری، محمدحسن، تاریخ اصفهان، ج ۲، ص ۱۷۳و ج ۴، ص۴۴۴.

[2]. ژان شاردن، سیاحتنامة شاردن، ترجمه: محمدعباسی، ج ۸ ، ص۱۲۱؛ بهشتیان، عباس، بخشی از گنجینة آثار ملی ایران، ص ۴۴ـ۴۶، ۴۹، ۵۸ ـ۵۹.

[3]. بخشی از گنجینة آثار ملی ایران، ص ۴۰، ۴۲؛ تاریخ اصفهان، ج ۲، ص۱۶۰ـ۱۶۱.

[4]. ارباب اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، ص ۴۳ـ۴۴.

[5]. تحویلدار، حسین، جغرافیای اصفهان، ص ۳۳ـ۳۴.

[6]. تاریخ اصفهان، ج ۲، ص ۱۴۳.

[7]. همان؛ هنرفر، لطف اللّه، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ص ۸۰۵ ـ۸۰۶.

[8]. شفقی، سیروس، جغرافیای اصفهان، ش ۱۵.

[9]. مهدوی، مصلح الدین، لسان‌الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، ص ۲۲۲، ۲۲۴.

[10]. رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، ص۲۱.

[11]. تاریخ اصفهان، ج ۲، ص۱۷۰؛ لسان‌الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، ص ۱۴؛ ویکی شیعه.