تألیفات علامه حسن زاده آملی

علامه حسن زاده آملی (رضوان الله تعالی علیه)، در 10 عنوان عرفانی و اخلاقی، فلسفی و منطقی، کلامی،  تفسیری، روایی، رجالی، فقهی، ریاضی و نجومی، ادبی و متفرقه، تألیفات متعدد دارند که خود ایشان در یکی از شرح‌حال‌های خود، ۱۱۳ تألیف را نام می‌برد.[1] برخی از منابع، تعداد آثار به ثبت رسیده ایشان را ۱۹۰ اثر می‌دانند.[2] بعضی از آنها با قلم خود علامه، عبارت است از:

«…امّا تألیفات: براى این‌که نفس را مشغول باید داشت که حکما فرموده‌اند: نفس را مشغول بدار وگرنه او تو را مشغول مى‌کند، تعلیقات و حواشى بر کتب درسى از معقول و منقول و رسائل و جزوات در موضوعات و فنون گوناگون نوشته‌ام:

۱. شرح نهج البلاغة به نام تکملة منهاج البراعه به عربى در پنج جلد.[3]

۲. رساله‌اى در ولایت و امامت.

۳. رساله‌اى در رؤیت و عدم آن بر مشرب حکمت و کلام.

۴. رساله‌اى در لقاء اللّه بر منهل عرفان.

۵. رساله‌اى به نام فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الأرباب.

۶. رساله‌اى در صبح و شفق و تحقیق در صبح صادق و کاذب و بیان طایفه‌اى از آیات و روایات در این موضوع.[4]

۷. تصحیح و اعراب اصول کافى ثقة الاسلام کلینى- قدّس سرّه- که در دو جلد طبع شده‌است.

۸. رساله‌اى در ضبط اسماء رُوات احادیث به‌نام «اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال» که در آخر جلد اول کافى مذکور، به طبع رسیده است.

۹. تصحیح خلاصه منهج الصادقین در تفسیر قرآن؛ تألیف مرحوم ملافتح اللّه کاشانى.

۱۰. رساله‌اى در قرائت حفص بن سلیمان و ابوبکر بن عیاش.

۱۱. تصحیح خزائن مرحوم نراقى با مقدمه و حواشى و تعلیقات این‌جانب به‌عربى و فارسى.

۱۲. تصحیح کلیله و دمنه فارسى؛ به‌قلم ابوالمعالى نصراللّه منشى، با مقدمه و حواشى و مآخذ اشعار و امثال و ترجمه دو باب آخر آن به‌فارسى به‌قلم این‌جانب.

۱۳. انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه.

۱۴. خلاصه رساله فوق.[5]

۱۵. تصحیح نصاب الصبیان با مقدمه و تحشیه آن، مزین به‌تقریظ مرحوم استاد شعرانى.

۱۶. کتابى به نام دروس معرفة الوقت و القبله به‌عربى.

۱۷. شرح زیج بهادرى به‌فارسى.

۱۸. تعلیقات بر اسفار صدر المتالهین به‌خصوص از اول جواهر و اعراض تا آخر آن به‌تفصیل.

۱۹. تعلیقات بر اول تا آخر شرح خواجه طوسى بر حکمت اشارات ابن سینا.[6]

۲۰. تعلیقات بر دوره منطق منظومه متأله سبزوارى.

۲۱. رساله‌اى در مناسک حج و پاره‌اى از مسائل فقهیه در موضوعات عدیده.

۲۲. تعلیقات بر هشت باب معانى شرح مطول تفتازانى.

۲۳. شرح فصوص فارابى یک‌دوره کامل آن به‌فارسى.

۲۴. رساله‌اى در تجرد نفس ناطقه.

۲۵. رساله‌اى در توقیفیت اسماء.

۲۶. رساله‌اى در ردّ جبر و تفویض و اثبات امر بین الامرین بر مبناى حکمت متعالیه.

۲۷. رساله‌اى در مراتب و درجات قرآن مجید.

۲۸. دیوان اشعارم که ابتداى آن مزین به‌تقریظ استاد حکیم میرزا مهدى إلهى قمشه‌اى- قدّس سرّه- به‌خطّ خود آن‌جناب است…».[7]

[1]. حسن زاده آملی، حسن، در آسمان معرفت (تذکره اوحدی از عالمان ربانی)، گردآوری و تنظیم: بدیعی، محمد، ص 438 – 446.

[2]. خبرگزاری کتاب ایران، «علامه حسن‌زاده آملی درگذشت»؛ خبرگزاری تسنیم، «آیت‌الله علامه حسن‌زاده آملی از نوادر روزگار و شخصیتی بی‌نظیر در تاریخ اسلام است».

[3]. این شرح، تکمله منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة مرحوم میرزا حبیب اللّه خویى است و مقدمه آن به‌قلم استاد علامه حاج میرزا ابو الحسن شعرانى- رضوان اللّه تعالى علیه- در تقریظ کتاب مزّین است.

[4]. این پنج رساله در تکمله نامبرده، به مناسباتى که پیش آمده است درج شده است.

[5]. این دو رساله به مناسبت هزاره نهج البلاغه به ساحت مبارک اهل ولایت آن بنیاد خیر نهاد، اهدا شد و به‌طبع رسید.

[6]. که به‌تصحیح کامل آن از روى چندین نسخه شرح اشارات که در اثناى سه دوره تدریس آن به‌تمام و کمال تاکنون اشتغال داشتم، توفیق یافتم.

[7]. حسن زاده آملى، حسن، هزار و يک كلمه، ج 1، ص 337 – 342؛  خبرگزاری کتاب ایران، «نگاهی به زندگی و آثار علامه ذوالفنون از زبان خودش».