بورس

چکیده مقاله بورس

بورس در اصطلاح علم اقتصاد به بازاری گفته می‌شود که در آن دارایی‌های مختلف، اعم از کالا، ارز، و اوراق بهادار، مورد معامله قرار می‌گیرد. انواع بورس‌ها را می‌توان به سه دسته‌ کلی بورس کالا، بورس ارز (فارکس) و بورس اوراق بهادار طبقه‌بندی کرد.

بعضی از مزایای سرمایه‌گذاری در بورس عبارت است از: توزیع عادلانه در‌آمد و ایجاد حس مشارکت؛ ایجاد یک بازار کامل؛ به کارگیری مطلوب منابع؛ کسب درآمد؛ سرمایه‌گذاری در مکانی امن.

بازار بورس در کنار مزایای خود معایبی دارد که برخی از آنها عبارتند از: امکان وجود رانت اطلاعاتی در بازار؛ امکان انتشار صورت‌های مالی غیر واقعی؛ وجود دلالان بی‌مسئولیت؛ عدم توجه بسیاری از سهام‌داران و فعالان بازار به هشدارهای بورس؛ امکان خطا در برآوردهای تحلیل‌گران؛ امکان سفته‌بازی در بازار بورس.

بورس‌بازی (Speculation)، سفته‌بازی یا سوداگری، فعالیتی اقتصادی است که به انگیزه کسب سود از راه پیش‌بینی تغییر قیمت کالا، اوراق بهادار یا ارز انجام می‌شود. بورس‌بازی موافقان و مخالفانی دارد که هر کدام برای نظر خود به

دلایلی استناد می‌کنند.

فعالیت در بورس و خرید و فروش سهام و انواع مختلف معاملات بورسی، دارای احکامی شرعی است که نظرات مراجع عظام تقلید در این باره در قالب پرسش و پاسخ بیان ‌شده است.

مفهوم‌شناسی بورس

کلمه بورس در لغت فرانسوی (la Bourse)؛ به معنای بازار سهام و اوراق بهادار،[1] و در لغت انگلیسی (bourse)؛ به معانی بازار ارز،[2] صرافی، کیسه، حمل، و قیمت آمده است.[3] این کلمه در لغت‌نامه‌های فارسی، واژه‌ای فرانسوی معرفی شده و به این معانی آمده است: خرید و فروش اوراق بهادار، بها بازار،[4] مکان خرید و فروش اوراق بهادار و سهام، و مکان مخصوص خرید و فروش کالایی خاص، مانند بورس اتومبیل.[5]

بورس‌ در اصطلاح علم اقتصاد، بازاری است که در آن دارایی‌های مختلف، اعم از کالا، ارز و اوراق بهادار مورد معامله قرار می‌گیرد.[6]

بورس امروزه در چند معنا به کار می‌رود: نفس اجتماع تجار و کارگزاران؛ محل تجمع تجار و کارگزاران؛ زمان یا خود عملیات تجارتی بورسی.^[7] 

پیشینه بورس

بورس از نام فردی بلژیکی، به نام «ون در بورزه» (Van Der Burze) گرفته شده است. در اوائل قرن پانزدهم میلادی صرافان جهت داد و ستد کالا، پول و اوراق بهادار، در شهر بورژ در شمال غربی بلژیک، در میدانی به نام تربوئرس، مقابل خانه وی گرد می‌آمدند. اعضای خانواده بورزه که عموماً بازرگان و هتل‌دار بودند، دارای علامت خانوادگی «سه کیسه چرمی» بودند که بر سر در خانه آنان حک می‌شد. با توجه به این که در زبان فرانسه به کیسه‌های چرمی، Bursa گفته می‌شود، به نظر می‌رسد کلمه بورس یا از نام خانوادگی و یا از علامت خانوادگی آنان گرفته شده باشد.[8]

با این وصف، تاریخچه بورس در جهان و ایران و کشورهای اسلامی قابل تحقیق و بررسی بیشتر است که در ادامه ذکر می‌شود.

تاریخچه بورس در جهان

اندیشه ایجاد بورس در جهان، زمانی شکل گرفت که عده‌ای از بازرگانان اروپایی از فعالیت‌های تجاری خود ضرر کردند، بنابراین به‌فکر راه حلی افتادند تا به‌وسیله آن بتوانند جلوی این ضرر را بگیرند و یا آن را به‌حداقل برسانند. نتیجه آن شد که تعدادی از بازرگانان، عده‌ای را در فعالیت‌های خود شریک کردند تا با این روش، سود و زیان احتمالی را با آنها تقسیم کنند. این تجربه موفقیت آمیز بود، لذا به تدریج هر تاجری سعی می‌کرد تا فعالیت‌های تجاری خود را با این روش ادامه دهد، به خصوص که این روش برای افرادی که فعالیت‌های بزرگ اقتصادی انجام می‌دادند بسیار مطلوب‌تر بود. رفته رفته این تجربه قانونمند شد و به‌تشکیل شرکت‌های سهامی تبدیل گردید. اولین تجربه مربوط به تشکیل یک شرکت سهامی در کشور روسیه بود که در سال ۱۳۵۳ میلادی تصمیم گرفت کالاهایی را بدون این که آفریقا را دور بزند، از شمال اروپا به شرق آسیا و چین ببرد و این کاری بود که احتمال ضرر در آن بیشتر بود. برای انجام این کار عده‌ای از تجار سرمایه لازم را تأمین کردند و هر کس به نسبت سرمایه خود در سود و زیان شرکت شریک شد و این کار با موفقیت صورت گرفت. بعدها با گسترش مبادلات در اروپا به سرمایه‌های زیادتر و شرکای بیشتری نیاز شد. برای این کار نیاز به مراکزی بود تا بتوان بین سرمایه‌گذاران و سرمایه‌پذیران رابطه برقرار کرد. چنین مراکزی تأسیس شدند و بورس نام گرفتند.[9]

اولین بورس رسمی اوراق بهادار در سال 1460 میلادی در شهر آنورس بلژیک کلید خورد. سپس رسمی‌ترین بورس دنیا در اوایل قرن هفدهم میلادی در شهر آمستردام هلند تشکیل شد و كمپانی معروف استعماری هند شرقی، اولین شركتی بود كه سهام خود را در آن عرضه كرد.[10] بورس آمستردام امروزه یکی از منابع مهم تأمین سرمایه در سطح بین‌المللی است.

دومین بورس معتبر دنیا، بورس لندن است که از سال 1801 میلادی با انتشار 4000 سهم 50 پوندی و با عضویت 500 نفر افتتاح گردید. بورس وال استریت نیویورک هم در اواخر قرن هیجدهم در محله‌ای در زیر سایه‌ درخت نارون بزرگی در خیابان وال استریت شروع شد و با وجود رقبای دیگر، در مقام اول از حیث حجم معاملات و اهمیت در بازار سرمایه آمریکا قرار دارد. بورس نیویورک در حال حاضر بزرگ‌ترین بازار سرمایه دنیاست.[11] از بورس‌های مهم دیگر می‌توان به بورس توکیو اشاره کرد که تا سال 1992، بزرگ‌ترین بازار سرمایه دنیا محسوب می‌شد. این بازار از پویایی و ارتباط درونی بورس‌ها و بانک‌های ژاپنی‌ نشأت می‌گیرد.[12] با شروع فعالیت بورس‌های بزرگ جهان، به تدریج سایر كشورها نیز دارای بورس شدند تا آن‌جا كه امروز كمتر كشوری را می‌توان یافت كه بورس نداشته باشد.[13] اکثر بورس‌ها در سازمانی به نام «فدراسیون جهانی بورس‌های اوراق بهادار» عضویت دارند.[14]

رشد بورس سهام و جاافتادن آن در عملیات تجاری و اقتصادی،‌ با انقلاب صنعتی اروپا و شکوفایی اقتصاد تازه متحول شده آن قاره از کشاورزی به صنعتی همراه بوده است.[15] نکته قابل توجه آن که درست در هنگام جهش معاملات بورس و پا گرفتن آن، دول اروپایی؛ مانند انگلستان، آلمان و سوئیس، قوانین و مقررات ناظر بر فعالیت این نهاد را وضع کردند و قبل از این که امنیت سرمایه‌گذاری به خطر افتد و موجباتی فراهم شود که صاحبان پس‌اندازهای کوچک، صنایع نوپای اروپایی را از موهبت مشارکت خود محروم نمایند، قوانینی وضع شد تا از هر گونه تقلب و تزویر و پایمال شدن حقوق صاحبان سهام، جلوگیری گردد.[16]

تاریخچه بورس برخی از کشورهای اسلامی و ایران

از اوایل قرن چهاردهم هجری (بیستم میلادی) در کشورهای اسلامی، برای به کار‌گرفتن سرمایه‌های کوچک در جهت رونق تجاری شرکت‌های سهامی و ایجاد منابع نقدینه برای حمایت از دولت‌ها، تشکیل بازار بورس ضرورت یافت. این فکر در سال 1903م/1321ش، در مصر مطرح شد و در سال 1923م/1341ش، به تأسیس بازار سرمایه در اسکندریه انجامید.[17] در عراق در سال 1936م/1355ش، قانون بازار اوراق تجارتی تصویب شد و در 1938م/1357ش، اصلاحاتی در آن صورت گرفت.[18]

در سال 1315ش/1936م، دو کارشناس هلندی و بلژیکی برای بررسی بازار سرمایه به ایران آمدند، اما با شروع جنگ بین الملل، کشور را ترک کردند. در 1333ش، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن بانک مرکزی و وزارت بازرگانی، مأمور تشکیل بازار سرمایه شدند، ولی «قانون تأسیس بورس اوراق بهادار» (ق .ت .ب .ا)، 12 سال بعد، در 1345ش، به تصویب رسید. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، با تصویب «لایحه قانونی اداره امور بانک‌ها» (مصوب 17 خرداد 1358)، که به ادغام بانک‌ها انجامید، و «قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران» (مصوب تیر 1358)، که سبب خروج موضوعی سهام تعدادی از شرکت‌های بزرگ از بازار سرمایه شد، و با ربوی شمرده شدن معاملات ناظر به اوراق قرضه در 1362ش، در راه رشد این بازار محدودیت‌هایی ایجاد شد، که با تصویب «قانون مالیات‌های مستقیم» و «قانون تعاون ملی برای بازسازی» در 1367ش و گرایش به اقتصاد آزاد، مجدداً بازار سرمایه (بورس) احیا شد.[19]

انواع بورس

بورس انواعی دارد که می‌توان به سه دسته‌ کلی بورس کالا، بورس ارز و بورس اوراق بهادار طبقه‌بندی کرد.

الف) بورس کالا:

بازاری که در آن خرید و فروش کالاهای معین صورت می‌گیرد و به طور منظم و دائم فعال است، بورس کالا نام دارد. در بورس کالا معمولاً مواد خام و مواد اولیه مورد معامله قرار می‌گیرد. هر بورس کالایی را با نام همان کالایی که مورد معامله قرار می‌گیرد نام‌گذاری می‌کنند؛ مثلاً بورس نفت و بورس گندم.

ب) بورس ارز:

در بورس ارز، همان طور که از نام آن مشخص است، کار خرید و فروش پول‌های خارجی انجام می‌گیرد. این بورس در  کشورهای پیشرفته فعالیت چشم‌گیری دارد.

ج) بورس اوراق بهادار:

در بورس اوراق بهادار دارایی‌‌های مالی؛ از قبیل سهام، اوراق مشارکت مورد معامله قرار می‌گیرد. در ایران، به بازار خرید و فروش اوراق بهادار که به طور رسمی و دائمی در محل معینی تشکیل می‌شود «بورس اوراق بهادار» می‌گویند.^[20]

بورس کالا

بورس کالا یک بازار خرید و فروش دائمی و رسمی است که در آن انواع مختلفی از کالاهای کشاورزی؛ نظیر گندم، جو، ذرت، کاکائو، چای، پنبه، و فلزاتی؛ از قبیل فولاد، طلا، نقره، مس، و موادی؛ از قبیل نفت، و مواد شیمایی مورد داد و ستد قرار می‌گیرند. برخی از بورس‌ها، مربوط به کالاهای عمومی است؛ یعنی کالاهای متنوعی در آنها خرید و فروش می‌شود و برخی نیز، بورس کالای خاصی هستند؛ مثل بورس پنبه نیویورک.

مشخصه‌های مهم بورس‌های کالا عبارت است از:

1. کالا عموما در خود بورس موجود نیست، بلکه بر اساس اسنادی که تمام مشخصات کالا در آن ذکر شده و عمدتا به صورت معاملات آتی[21] می‌باشد، مورد داد و ستد قرار می‌گیرد.

2. کالای مورد معامله در بورس، کالای طبقه بندی شده، استاندارد شده و دارای مشخصات کامل است، به طوری که خریدار و فروشنده از مشخصات کالای مورد معامله کاملا مطلع هستند.

3. کالای مورد معامله در بورس باید قابلیت تولید مجدد داشته باشد. بر این اساس به مرکز فروش کالاهای هنری و یا تمبرهای پستی و نظایر آن، بورس کالا اطلاق نمی‌شود.[22]

هدف اولیه این بازار، ایجاد فرصت برای انتقال خطر احتمالی برای کسانی است که با بازار مستقیم کالا سر و کار دارند؛ به عنوان مثال تولید‌کنندگان و عرضه‌کنندگان کالا از قیمت فعلی کالای خود آگاهند، اما از قیمت‌های آتی مطلع نیستند؛ از این رو نگرانی اصلی آنها، احتمال کاهش قیمت کالاهایشان به هنگام فروش در آینده است. پس برای جلوگیری از زیان، تولیدکنندگان مایلند کالای خود را قبل از کاهش قیمت به فروش برسانند. از سوی دیگر متقاضیان کالا نیز نگران افزایش قیمت کالای مورد نظر خود در آینده هستند؛ لذا هر دو طرف با استفاده از قراردادهایی که در بورس کالا مورد استفاده قرار می‌گیرد، به شکلی خود را از نوسان‌های شدید قیمت کالا مصون نگاه می‌دارند.[23]

بورس ارز (فارکس)

بازار بورس ارز یا Foreign Exchange (بازار تبادل ارز خارجی یا به اختصار: فارکس FOREX) به بازاری گفته می‌شود که ارزها در مقابل یکدیگر معامله می‌شوند و به ‌نوعی میزان ارزش آن‌ها نسبت به یکدیگر در این بازار موجب می‌شود تا این بازار پویا باشد. معاملات بازار بورس ارز تا سال ۱۹۹۸، به ‌صورت تلفنی انجام می‌گرفت و بعد از آن با به وجود آمدن نرم‌افزار Meta Trader بازار به‌صورت عام گسترش یافت و از آن‌ پس نحوه‌ برقراری ارتباط با بازار ارز در دنیا از طریق این نرم‌افزار صورت ‌گرفت.

بازیگران قدیمی بورس ارز بانک‌ها بودند، اما در حال حاضر، شرکت‌های بزرگ، صادرکنندگان، واردکنندگان و مردم عادی نیز به بازار بورس ارز دسترسی داشته و در آن به معامله می‌پردازند. البته باید یادآور شد که همچنان بانک‌های مرکزی کشورهای مختلف نقش اساسی را در این بازار ایفا می‌کنند و می‌توانند تأثیرات مهمی را در این بازار ایجاد کنند. بازار معاملات ارز، با میانگین گردش معاملاتی تقریباً ۷ تریلیون دلار در روز، بزرگ‌ترین بازار تجاری جهان است. معامله ارز، به معنای خرید هم‌زمان یک ارز و فروش ارز دیگر است و ارزها همواره به‌صورت دوتایی معامله می‌شوند؛ مانند یورو-دلار (EUR-USD).

برعکس بازارهای سهام که مکان فیزیکی مشخصی دارند، معاملات در بازار جهانی ارز در مکان خاصی متمرکز نشده است. در واقع بازار بورس ارز، یک بازار بین ‌بانکی است که بین طرفین از طریق تلفن یا شبکه الکترونیکی، هدایت و کنترل می‌شود. البته شبکه سوئیفت توسط بانک‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ که زبان مشترک بانک‌داری بین‌المللی است. بازار ارز پنج روز هفته را به فعالیت مشغول است و دو روز شنبه و یکشنبه تعطیل است.

تفاوت بازار بورس ارز با دیگر بورس‌ها

بازار بورس ارز دارای تفاوت‌هایی با دیگر بورس‌ها است، اولین تفاوت این است که در بازار بورس سهام، شما با پرداخت مقداری پول، سهام یک شرکت را خریداری می‌کنید و مالک آن می‌شوید، ولی در بازار بورس ارز اگرچه شما خرید و فروش می‌کنید، ولی مالک آن ارز نیستید و در حقیقت سود و ضرری که از نوسان قیمت ارزها به دست می‌آورید بر سرمایه شما می‌افزاید. در بازار بورس ارز، هیچ‌گاه یک ارز به‌تنهایی ارزش‌گذاری نشده، و در مقایسه با ارز دیگر ارزش‌گذاری می‌شود، این دومین تفاوت این بورس با دیگر بورس‌ها است. تفاوت دیگر این بازار این است که در بازار بورس ارز در دو جهت می‌توان سود برد؛ یعنی هم در روند نزولی قیمت و هم در روند صعودی آن، ولی در بازار بورس سهام فقط می‌توان در بالا رفتن قیمت به سود رسید.[24]

در بازار بورس سهام ممکن است یک سهام تا چندین روز در یک قیمت ثابت باقی بماند و اگر کسی در ابتدای این قیمت ضرری را متحمل شود تا چندین روز این ضرر ادامه دارد؛ اما در بازار بورس ارز اگر شخص در معامله‌ای ضرر کند ممکن است تا ساعتی بعد، به دلیل شناور بودن و تغییرات قیمت در یک معامله دیگر، سودی چند برابر به دست آورد؛ به‌طوری ‌که آن ضرر را پوشش دهد.[25]

بورس اوراق بهادار

بورس اوراق بهادار، بازاری برای معامله اسناد مالی است که شرکت‌ها و مؤسسات در صورت دارا بودن شرایط قانونی معین می‌توانند تحت حمایت قانون، پس‌اندازها و سرمایه‌های راکد را در قالب‌های معین جذب نموده و بخشی از سرمایه مورد نیاز خود را تأمین کنند.[26]

در اکثر کشورها بازار بورس اوراق‌بهادار، هسته مرکزی بازار سرمایه است و سالانه مبلغ هنگفتی سرمایه‌های سرگردان به‌سمت واحدهای مولد و فعال جامعه هدایت می‌شود. این بازارها ضمن سهیم کردن عموم مردم در مالکیت شرکت‌ها، باعث کاهش نقدینگی و قدرت خرید آنها شده و در نتیجه تورم را کاهش می‌دهد. در حال حاضر، حجم زیادی از مبادلات در بورس اتفاق می‌افتد؛ به‌گونه‌ای که مهم‌ترین و اساسی‌ترین فعالیت‌های دولت بر آن متمرکز است.[27]

ارکان بورس اوراق بهادار

در قانون بورس اوراق بهادار، چهار رکن اصلی در نظر گرفته شده است که عبارتند از: شورای بورس، هیئت پذیرش اوراق بهادار، سازمان کارگزاران بورس و هیئت داوری.[28]

ابزارهای مورد استفاده در بورس اوراق بهادار

این ابزارها بسیار متنوع هستند؛ عمده آنها عبارتند از:

اسناد خزانه؛ اوراق بهادار کوتاه‌مدتی هستند که توسط دولت و به‌منظور تأمین احتیاجات مالی خزانه‌داری کل در سال مالی صادر می‌شوند.

اوراق قرضه؛ برگه بهاداری است که دولت یا مقام عمومی یا یک شرکت صادر می‌کند و دارای بهره ثابت و معین است. این اوراق، دارای اقسامی هستند، مانند: اوراق قرضه کوتاه‌مدت، اوراق قرضه میان‌مدت و اوراق قرضه بلندمدت.

اوراق سهام؛ سندی است که از سوی یک شرکت صادر می‌شود و بیان‌گر قسمتی از دارایی‌های شرکت است. خریدار ورقه سهام در سرمایه و منافع شرکت به‌نسبت قیمت آن ورقه و سود حاصله شریک است.[29]

بازارهای اولیه و ثانویه

بازار اولیه (عرضه اولیه)، بازاری است که معامله بر کالای واقعی انجام می‌‌گیرد، سهام و اوراق بهادار جدید برای نخستین بار عرضه می‌شود و یا کالای واقعی، مورد نخستین معامله قرار می‌گیرد.

بازار ثانویه (عرضه ثانویه)، بازاری است که در آن بر اسناد و حواله‌ها و اوراق معامله اوّل، معامله جدید صورت می‌گیرد. بیشتر معاملات بازار بورس از نوع معاملات ثانویه است و گاه بیش از 90 درصد معاملات، در بازار ثانوی رخ می‌دهد. بخش اندکی از معاملات به تحویل کالا می‌انجامد و به‌طور عمده واسطه‌ها در سررسید معامله و پیش از آن با تبدیل ارزش کالا به نقد یا با انجام معاملات معکوس و جبرانی از بازار خارج می‌شوند.[30]

تأثیر بازار بورس اوراق بهادار بر اقتصاد

1. تجهیز منابع مالی؛

امروزه یکی از راه‌های مطمئن جمع‌آوری وجوه لازم برای سرمایه‌گذاری، انتشار اوراق بهادار، جهت تأمین مالی است. دولت‌ها، شهرداری‌ها و واحد‌های تولیدی و تجاری به‌جای دریافت تسهیلات از بانک‌ها، می‌توانند تحت ضوابطی از طریق انتشار و واگذاری اوراق قرضه، سهام عادی، سهام ممتاز، اوراق مشارکت و سایر اوراق مالی، نیازهای مالی خود را تأمین کنند. به‌طور معمول، این روش تأمین مالی، ارزان‌تر و مطمئن‌تر است.[31]

2. رقابتی شدن بازار پول و سرمایه؛

وجود بازار کارای اوراق بهادار با ابزارهای متنوع، موجب شفافیت متغیرهای اصلی اقتصاد؛ چون قیمت‌ها، نرخ‌های سود و هزینه می‌شود، در نتیجه زمینه سوء استفاده انحصاری مؤسسات پولی و بانکی را از بین می‌برد و نرخ‌های سود بانکی را به‌نرخ‌های بازده واقعی اقتصاد نزدیک می‌کند.[32]

3. کنترل تورّم؛

یکی از نقش‌های مهم بورس، کنترل تورّم است. اگر بورس درست کار کند، می‌تواند با جمع‌آوری نقدینگی مازاد و به‌کارگیری آن در جهت تولید، درصد رشد قیمت‌ها را کاهش دهد؛ زیرا یکی از عوامل مهم تورم، عدم تعادل بین تولیدات و حجم نقدینگی است. جمع‌آوری نقدینگی مازاد بر تولید، در صورتی‌که در مسیر سرمایه‌گذاری‌های جدید و در نتیجه تولیدات جدید به‌کار گرفته شود، موجب کنترل تورم خواهد شد.[33]

 4. کمک به عادلانه شدن توزیع درآمد؛

فروش سهام واحدهای بزرگ اقتصادی در بازار بورس اوراق بهادار به عادلانه شدن توزیع درآمد کمک می‌کند. همچنین موجب می‌شود آحاد جامعه، خود را در فعالیت‌های تولیدی و تجاری سهیم بدانند. این‌دو موجب جلوگیری از تشدید اختلاف طبقاتی و ایجاد نشاط در فعالیت‌های اقتصادی می‌شود.[34]

5. جلوگیری از فرار سرمایه؛

گسترش بورس اوراق بهادار در کشورهایی که از نظر اقتصادی پیشرفته نیستند، موجب جلوگیری از فرار سرمایه‌ها به خارج از کشور خواهد شد، زیرا بسیاری از صاحبان سرمایه‌های کوچک، محل امنی برای سرمایه‌گذاری مستقیم خود نمی‌یابند و یا ریسک‌گزیر هستند. البته این نقش، وقتی حاصل می‌شود که فروشندگان سهام، سرمایه‌های به‌دست آمده را صرف فعالیت‌های صحیح تولیدی کنند و امنیت سیاسی و اقتصادی نیز در جامعه وجود داشته باشد. جلوگیری از فرار سرمایه‌ها و به‌کارگیری آنها در مسیر تولید، صادرات را افزایش می‌دهد؛ که نتیجه آن، وارد شدن سرمایه‌های پولی جدید به اقتصاد ملی و در پی آن، بهبود تَراز پرداخت‌ها و بهبود رابطه مبادله خواهد بود. اگر بازار بورس اوراق بهادار بتواند نظر سرمایه‌گذاران خارجی را جلب نماید، می‌تواند سرمایه‌های آنان را نیز به داخل کشور سرازیر کند.[35]

 6. نقدشوندگی اوراق بهادار در بازار بورس؛

خرید دارایی‌های غیرمنقول؛ مانند زمین و ساختمان ممکن است در برخی از موقعیت‌ها سود بیشتری نصیب سرمایه‌گذار کند؛ ولی قابلیت نقدینگی پایین این‌گونه دارایی‌ها، محدودیت بزرگی است. اوراق بهادار از این نظر پس از اسکناس، طلا و ارزهای قابل تبدیل، عموما نزدیک‌ترین دارایی به وجه نقد هستند.[36]

7. اطمینان از محل سرمایه‌گذاری؛

شرکت‌هایی که متقاضی عضویت در بازار بورس اوراق بهادار هستند، بایستی شرایط و ضوابط ورود به بورس را دارا باشند. حسن شهرت مدیران، صحت صورت‌های مالی شرکت و …، از جمله مواردی است که در صورت تأیید شایستگی توسط هیأت پذیرش، وارد بورس شده و خریداران سهام، آسوده خاطر می‌توانند در بورس معامله کنند.[37]

مزایا و معایب سرمایه‌گذاری در بورس

حضور بورس و رشد افزون آن در اقتصاد کشورها، خود از دلایل اهمیت و ضرورت آن است تا به آن جا که اقتصاد کشورها بدون وجود آن نمی‌تواند رونق داشته باشد. جمله معروف «بورس میزان الحراره اقتصاد کشورها است»،0[38] میزان اهمیت و ضرورت بورس در اقتصاد کشورها را نشان می‌دهد. این جمله بدان معنا است که هر گونه اتفاق مثبت و یا منفی که در وضعیت اقتصاد هر کشوری رخ دهد به سرعت اثر آن در بورس منعکس می‌شود. به‌عبارت دیگر، افراد هر کشور می توانند با توجه به روند کلی وضعیت بورس آن کشور نسبت به وضعیت کلی اقتصاد کشورشان قضاوت نمایند. در تأیید این ادعا کافی است نگاهی به آن چه در کشورها می‌گذرد داشته باشیم. در کشورهای مختلف، فعالان اقتصاد همه روزه شاخص‌های بورس را مورد توجه و پی‌گیری قرار می‌دهند. وسایل ارتباط جمعی بخشی از خبرهای مهم خود را روزانه به اخبار بورس اختصاص می‌دهند. بسیاری از روزنامه‌ها صفحات ویژه‌ای را برای این امر در نظر می‌گیرند و ده‌ها فعالیت چشم‌گیر دیگر که همه این موارد حاکی از اهمیت بورس در جامعه است. به طور خلاصه، اهمیت و ضرورت بورس تا به حدی است که در زندگی فردی و اجتماعی افراد تأثیر بسزایی دارد. با این حال بورس دارای مزایا و معایبی است که در ادامه ذکر می‌شود.[39]

مزایای سرمایه‌گذاری در بورس

مزایای سرمایه‌گذاری در بورس عبارت است از:

1. تاثیر بورس بر اقتصاد جامعه

واحدهای تجاری و تولیدی برای سرمایه‌گذاری در فعالیت مورد نظر، وجوه مورد نیاز خود را  به جای استقراض از بانک‌ها از طریق انتشار سهام و فروش اوراق مشارکت تأمین می‌کنند. این عمل که یکی از مطمئن‌ترین راه‌های جمع‌آوری وجوه است، از طریق بورس صورت می‌گیرد. بورس مکانی است که این واحد‌ها با انتشار و فروش عمومی سهام از طریق آن قادر می‌شوند سرمایه‌های پراکنده را جمع‌آوری و در پروژه‌های بزرگ سرمایه‌گذاری کنند. این بازار مهم؛ یعنی بورس، منابع مالی مورد نیاز شرکت‌ها را از طریق جمع‌آوری سرمایه‌های جزئی و پراکنده تأمین می‌کند و از این طریق، انجام سرمایه‌گذاری‌های مهم و کلان را ممکن می‌سازد. این سرمایه‌گذاری‌ها سبب تقویت بنیه اقتصادی کشور می‌شود و تأثیرات بسیار زیادی بر وضعیت اقتصادی و اجتماعی جامعه می‌گذارد. برخی از مهم‌ترین این اثرات عبارت است از:

الف. توزیع عادلانه در آمد و ایجاد حس مشارکت

یکی از مشکلات جوامع بشری، انباشته‌شدن سرمایه و امکانات در دست عده‌ای خاص از افراد جامعه است. چنین پدیده‌ای جامعه را به دو قطب نابرابر تبدیل می‌کند و سبب ناآرامی‌های اجتماعی می‌شود. از این روست که جامعه‌شناسان، توزیع عادلانه مالکیت را بین همه طبقات جامعه، به لحاظ اجتماعی مفید می‌دانند. این کاری است که بورس اوراق بهادار، با تقسیم مالکیت‌های بزرگ از طریق فروش سهام آنها، انجام می‌دهد و نه تنها توزیع عادلانه‌تر مالکیت و درآمد را میسر می‌سازد، بلکه با سهیم‌کردن اقشار مختلف در سرمایه‌گذاری‌ها، بر احساس مشارکت عموم افراد جامعه در فعالیت‌های تولیدی و تجاری می‌افزاید.

ب. ایجاد یک بازار کامل

بورس به گونه‌ای طراحی شده است که هر کس می‌تواند آزادانه اوراق بهادار را خریداری کند و یا به فروش برساند. از آن جا که شرکت‌های بورسی بر اساس مقررات بورس موظف هستند اطلاعات مالی مجاز و گزارش‌های قابل انتشار خود را از طریق بورس در فواصل زمانی سه ماهه، شش ماهه، نه ماهه و سالانه منتشر کنند، هر فرد می‌تواند به کمک این اطلاعات، آگاهانه برای خرید و فروش سهام شرکت‌ها تصمیم‌گیری کند. از سوی دیگر سیستم این بازار به گونه‌ای طراحی شده است که قیمت‌ها بر اساس عرضه و تقاضا مشخص می‌شود و فرد خاصی نمی‌تواند بر قیمت ها تأثیر بگذارد.

ج. به کارگیری مطلوب منابع

ساختار بورس و قوانین حاکم بر آن موجب می‌شود، شرکت‌هایی که زیان‌ده هستند نتواننند وارد بورس شوند و حتی شرکت‌هایی که پس از ورود به بورس فعالیت مناسب نداشته و قادر به سود‌دهی نباشند نیز نتوانند در بورس به صورت فعال باقی بمانند. از جهتی شرکت‌هایی که با تلاش و تدابیر درست، فعالیت‌های مناسبی را انجام می‌دهند، علاوه بر کسب حمایت قانون (حضور در بورس) به دلیل کارایی مناسب، نظر متقاضیان سهام را جلب نموده، سرمایه‌گذاران بیشتری را به سمت خود جذب می‌کنند و همین امر موجبات افزایش قیمت سهام آنها را فراهم می‌آورد. عملکرد این سیستم مانع ورود شرکت‌های زیان‌ده و غیرفعال شده و زمینه رشد و گسترش شرکت‌های کارا و فعال را فراهم می‌آورد که به معنای تخصیص مطلوب منابع است.

2. مزایای بورس برای سرمایه‌گذاران

الف. کسب درآمد

افرادی که در بورس سرمایه‌گذاری می‌کنند از دو طریق، یکی کسب سود نقدی و دیگری افزایش قیمت سهام بهره می‌برند. کسب درآمد از طریق سود نقدی به این ترتیب است که هر شرکت یا کارخانه، سالانه از محل فروش تولیدات یا ارائه خدمات، سودی کسب می‌کند که به طور معمول بخشی از آن بین سهام‌داران تقسیم می‌شود. همچنین در صورت انجام فعالیت‌های موفقیت‌آمیز و عملکرد مثبت مدیران، قیمت سهام شرکت‌ها افزایش می‌یابد که این امر نیز موجب افزایش دارایی سهام‌داران و کسب درآمد برای ایشان می‌شود.

ب. سرمایه‌گذاری در مکانی امن

همه فعالیت‌های بورس منطبق با قانون و تحت نظارت مراجع قانونی صورت می‌گیرد. این امر به تنهایی امنیت بورس را برای سرمایه‌گذاری تأیید می‌کند، اما نکته قابل توجه آن است که بورس اطلاعات مربوط به شرکت‌ها را در اختیار خریداران و فروشندگان قرار می‌دهد و این عمل باعث شفاف شدن بازار می‌شود؛ بدین معنا که هر کس اطلاعات مربوط به خرید و فروش را در اختیار داشته باشد، می‌تواند به راحتی و با اطمینان از صحت معامله، اقدام به خرید و فروش اوراق بهادار کند. همین کارکرد بورس است که در حقیقت، به لحاظ ساز و کار اجرایی و عملیاتی، مکانی امن و بدون نگرانی را برای سرمایه‌گذاری ایجاد کرده است.

ج. حفظ سرمایه در مقابل تورم

به طور معمول در طول زمان، ارزش پول، خود به خود کاهش می‌یابد و با توجه به تورم موجود در جامعه، در صورتی که افراد پس‌اندازهای خود را در جای مناسبی سرمایه‌گذاری نکنند ارزش آن کاسته خواهد شد. برای جلوگیری از این مشکل، تنها راه حل، سرمایه‌گذاری کردن در فعالیت‌هایی است که بتواند بازدهی بیشتر از کاهش ارزش پول در اثر تورم داشته باشد. یکی از این راه‌ها خرید سهام شرکت‌ها است، به این صورت که افراد با خرید سهام شرکت‌ها در فعالیت‌های آنها شریک می‌شوند و علاوه بر استفاده از منافع عملیات آنها، با افزایش ارزش دارایی‌های شرکت، پس‌اندازهای خود را در مقابل تورم حفظ می‌کنند.

د. قابلیت نقدشوندگی اوراق بهادار

برای هر کسی، در طول زندگی ممکن است شرایطی پیش آید که به نقد‌کردن دارایی‌های خود نیاز پیدا کند. نقد‌کردن دارایی‌ها علاوه بر این که مشکلات خاص خود را دارد، نیازمند زمان است. فرض کنید شما سرمایه خود را به یک دستگاه آپارتمان تبدیل کرده‌اید و اکنون، به دلیل شرایطی، به پول نیاز پیدا کرده‌اید و می‌خواهید آپارتمان را بفروشید. روشن است که شما از زمان تصمیم به فروش تا فروش و دریافت وجه آن با مشکلات فراوانی؛ مثل پیدا شدن مشتری، توافق برای معامله مواجه خواهید بود، اما افرادی که در بورس سرمایه‌گذاری می‌کنند، به محض تصمیم به فروش، کافی است به اولین کارگزاری بورس مراجعه نمایند و سهام خود را عرضه کنند. حتی در شرایط بحرانی نیز در صورتی که شما سهام خود را به قیمت اندکی کمتر از قیمت روز بازار ارائه نمایید، در کوتاه‌ترین زمان نقد خواهد شد. این شرایط سبب شده است تا درجه نقد‌شوندگی اوراق بهادار نسبت به سایر سرمایه‌گذاری‌ها بالاتر باشد.

هـ. مشارکت در تصمیم‌گیری برای اداره‌ شرکت‌ها

افرادی که اوراق سهام یک شرکت را در اختیار دارند، از طریق حضور در مجامع و رأی دادن، در تصمیم‌گیری‌های شرکت و چگونگی اداره‌ آن دخالت می‌کنند. این افراد با استفاده از حق رأی خود، قادرند هیئت مدیره‌ شرکت را انتخاب نمایند، طرح‌های جدیدی را که شرکت پیشنهاد می‌کند رد کنند یا با اجرای آن موافقت نمایند و همچنین می‌توانند میزان سود تقسیمی به سهام‌داران شرکت را مشخص کنند. خلاصه این که این افراد به عنوان صاحبان اصلی شرکت در تصمیم گیری‌های شرکت مشارکت می‌کنند.

و. برخورداری از حمایت قانون و مقررات

بورس اوراق بهادار به عنوان یک واسطه بین سرمایه‌گذاران و سرمایه‌پذیران، پیوسته مدافع حقوق سرمایه‌گذاران است و به‌ویژه حمایت از سرمایه‌گذاران کوچک را از وظایف خود می‌داند. این نهاد علاوه بر قوانین لازم، راه‌کارهای مناسب را برای احقاق حق سرمایه‌گذاران تعریف کرده است، در نتیجه افراد با هر میزان سرمایه که وارد بورس شوند این اطمینان به آنها داده خواهد شد که خطرات مختلفی؛ از قبیل کلاه‌برداری، سوخت‌شدن سرمایه و… در بورس وجود نخواهد داشت و در صورت بروز هرگونه تخلف، مراجع قانونی بورس و نهادهای تعریف شده، آن تخلف را تا وصول حق افراد پی‌گیری می‌کنند.

3. مزایای بورس برای سرمایه‌پذیران

شرکت‌های سرمایه‌پذیر که سهام خود را در بورس عرضه می‌کنند از مزایای خاصی برخوردار خواهند شد. برخی از این مزایا عبارت است از:

الف) معافیت مالیاتی

بر اساس قانون، تمام شرکت‌هایی که در کشور فعالیت می‌کنند، بخشی از درآمد خود را به عنوان مالیات به دولت می‌پردازند، اما شرکت‌هایی که سهام آنها در بورس عرضه می‌شود مطابق قانون، از معافیت مالیاتی برخوردارند. این امر برای شرکت‌های بورسی نسبت به سایر شرکت‌ها یک نوع امتیاز محسوب می‌شود. همان‌طور که می‌دانید مالیات، بخشی از درآمد افراد، شرکت‌ها و مراکز مختلف درآمد‌زا است که مطابق قانون باید به دولت پرداخته شود. این امر برای شرکت‌ها هزینه تلقی می‌شود، پس اگر شرکتی از پرداخت تمام یا بخشی از مالیات معاف باشد در حقیقت سود آن افزایش یافته است.

ب) کسب اعتماد عمومی

هر شرکتی نمی‌تواند سهام خود را در بورس عرضه کند، مگر این که شرایط و ویژگی‌های خاصی داشته باشد. برخی از این شرایط لازم عبارت است از: شرکت در ایران ثبت شده و دارای تابعیت ایرانی باشد؛ شرکت به صورت سهامی عام باشد؛ حداقل دو سال از تاریخ بهره‌برداری شرکت گذشته باشد؛ حداقل سرمایه شرکت ده میلیارد ریال باشد؛ شرکت در دو دوره متوالی سودآور بوده و امکان سود‌آوری آن در آینده هم وجود داشته و زیان انباشته نداشته باشد؛ اساس نامه شرکت، طوری تنظیم شده باشد که به تشخیص هیئت پذیرش، حقوق سهامداران جزء در آن محفوظ باشد. این شرایط ویژه و مطلوب سبب می‌شود تا عموم مردم به شرکت‌های فعال در بورس اعتماد کنند. این اعتماد است که موجب استقبال مردم در خرید سهام آن شرکت‌ها و به دنبال آن توسعه‌ شرکت‌ها خواهد شد. همچنین با توجه به شفاف‌بودن وضعیت این شرکت‌ها و افشای اطلاعات آنها برای عموم بر اساس قوانین و مقررات بورس، نهادهای وام دهنده، از قبیل بانک‌ها و خریداران محصولات، شرکت‌های یاد شده را به شرکت‌های مشابه غیربورسی ترجیح می‌دهند.

ج) تأمین مالی آسان

شرکت‌ها معمولا برای گسترش فعالیت خود به منابع مالی جدید نیاز دارند. این منابع مالی معمولا یا از طریق استقراض از بانک و یا از طریق عرضه‌ سهام تأمین می‌شود. تأمین مالی از طریق استقراض مشکلات فراوانی دارد. فرض کنید شرکتی برای اجرای طرحی از بانک تقاضای وام می‌کند. در اولین قدم باید طرح خود را به همراه تقاضا برای دریافت وام به بانک ارسال کند، بانک پس از بررسی، کارشناسان خود را برای بازدید و ارزیابی به محل اجرای طرح می‌فرستد. در صورتی که هیچ‌گونه مشکلی از دید کارشناسان بانک وجود نداشته باشد، تازه بانک اسنادی را برای تضمین بازپرداخت وام از شرکت مطالبه می‌کند و پس از انجام تشریفات و مراحل قانونی، وام را می‌پردازد. البته شرکت پس از دریافت وام باید مطابق برنامه بانک، اقساط وام دریافتی و بهره آن را پرداخت نماید. این فرآیند علاوه بر این که به زمان بسیار طولانی نیاز خواهد داشت، هزینه‌های مستقیم و غیر مستقیم بسیار زیادی را نیز همراه دارد؛ از جمله این که بازپرداخت اقساط همراه با بهره آن، فشار سنگین و ریسک بالایی را به شرکت تحمیل می‌کند، اما راه دیگر تأمین مالی، عرضه سهام است که بسیار آسان خواهد بود. در این روش کافی است شرکت در بورس پذیرفته باشد، در این صورت با صدور سهام جدید، این سهام به سرعت به‌فروش می‌رسد و تأمین مالی به‌سهولت و سرعت انجام می‌گیرد. در این صورت شرکت نه تنها اقساطی را پرداخت نمی‌کند، بلکه شرکایی دارد که در صورت بروز مشکل، شرکت را حمایت خواهند کرد.[40]

معایب سرمایه‌گذاری در بورس

هر بازاری دارای مزایا و معایب خاص خود است. بازار بورس نیز از این قاعده مستثنا نیست. بازار بورس در کنار مزایای خود معایبی دارد که به‌صورت اجمال عبارتند از:

1. امکان وجود رانت اطلاعاتی در بازار

2. امکان انتشار صورت‌های مالی غیر واقعی

3. وجود دلالان بی‌مسؤولیت

4. عدم توجه بسیاری از سهام‌داران و فعالان بازار به هشدارهای بورس

5. امکان خطا در برآوردهای تحلیل‌گران

6. امکان سفته‌بازی در بازار بورس

7. امکان تغییر مالکان حرفه‌ای شرکت‌های بورسی

8. امکان تغییر مدیران مجرب شرکت‌های بورسی

9. تأثیرپذیری بازار بورس از اتفاقات خارج بورس

10. امکان بروز رفتارهای غیرمنطقی افراد در بازار

11. هیجان مقطعی و کوتاه‌مدت عامل تعیین روند قیمت سهام یا بازار

12. امکان معامله سهام برای افراد بی‌تجربه و بدون دانش

13. امکان خرید تک سهمی سرمایه‌گذار

14. وجود سرمایه‌گذاران غیرحرفه‌ای در معاملات بازار

15. امکان اثر‌گذاری شدید بر بازار از طریق نشر اخبار قبل از تأیید منابع رسمی

16. تأثیر بسیار بالای شایعات در روند تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران.[41]

بورس‌بازی (سفته‌بازی)  

بورس‌بازی (Speculation)، سفته‌بازی یا سوداگری، فعالیتی اقتصادی است که به‌انگیزه کسب سود از راه پیش‌بینی تغییر قیمت کالا، اوراق بهادار یا ارز انجام می‌شود. بیش‌تر اوقات، بورس‌بازان اوراقی را می‌خرند که به‌آن نیازی ندارند تا در آینده که براساس پیش‌بینی آنها قیمت افزایش خواهد یافت، با فروش آن سود به‌دست آورند.[42] گاهی نیز به فروش یک دارایی که به آن نیاز دارند، اقدام می‌کنند؛ زیرا کاهش قیمت آن‌را پیش‌بینی می‌کنند. در این صورت، اگر پیش‌بینی آنها تحقق پیدا کرد، آن‌را با قیمت پایین‌تر خریداری می‌نمایند؛ از این‌رو بسیاری از خرید و فروش‌ها در بازار ثانویه اوراق بهادار، واقعی نیست و در واقع دارایی رد‌و‌بدل نمی‌شود؛ بلکه فقط تفاوت بها داده و یا گرفته می‌شود. بورس‌بازی همواره با پذیرش درجه‌ای از ریسک همراه است. بورس‌باز قصد انجام سرمایه‌گذاری را ندارد. عمدتا کسانی از بورس‌بازی سود می‌برند، که حرفه‌ای باشند؛ یعنی بازار را خوب بشناسند و از تجربه کافی در مورد نوسانات قیمت‌ها برخوردار باشند.[43]

موافقان و مخالفان بورس‌بازی[44]

اگر بورس در شرایط معمولی بازار انجام و مقرراتی برای حفظ حقوق سرمایه‌گذار وضع شود، عملیات بورس‌بازی دربردارنده آثار مثبت است؛ اما در بسیاری از موارد، این‌گونه نخواهد بود و بورس‌بازان با تغییر شرایط به‌نفع خود، موجب ضرر سرمایه‌گذاران می‌شوند. در ذیل به ادله و استدلال‌های دو گروه اشاره می‌شود:

ادله موافقان:

موافقان بورس‌بازی، برای دیدگاه خود استدلال‌های مختلفی ارائه می‌کنند؛ از قبیل:

1. کاهش دامنه تغییرات قیمت‌ها

بورس‌بازی موجب به حداقل رسیدن دامنه تغییرات قیمت اوراق می‌شود. هنگامی‌که قیمت سهام پایین است، سفته‌باز که افزایش قیمت آن‌را در آینده پیش‌بینی می‌کند، به خرید آن اقدام می‌کند؛ درنتیجه از کاهش بیشتر قیمت جلوگیری می‌شود. هنگامی نیز که قیمت سهام افزایش می‌یابد، او به فروش آن اقدام می‌کند که سبب پیش‌گیری از افزایش زیادتر قیمت خواهد بود.

2. نقدینگی بالا

هرچه فعالیت‌های بورس‌بازی زیادتر باشد، خاصیت نقدینگی بازار افزایش می‌یابد، یعنی شرایطی حاکم می‌شود که هرگاه کسی به فروش اوراق خود تصمیم گرفت، برای آن متقاضی وجود دارد و هنگامی‌که اراده خرید نمود، عرضه‌کننده خواهد یافت. این نیز موجب افزایش میزان معاملات بورس و درنتیجه نشاط اقتصادی خواهد بود. هرچه میزان معاملات، بیش‌تر باشد، و بازار پرتحرک‌تر و زنده‌تر باشد، قیمت‌هایی که در بازار ثانوی تعیین می‌شود، واقعی‌تر خواهد بود و به‌دنبال آن، قیمت دارایی‌های بازار اولیه نیز واقعی‌تر خواهد شد.

3. واقعی‌تر شدن قیمت‌ها

اگر سفته‌بازان بتوانند آینده را به‌خوبی پیش‌بینی کنند، ارزش آتی اوراق بهادار به ارزش واقعی اوراق نزدیک می‌شود. اگر خریداران اوراق بهادار افزایش بهای اوراقی را کمتر از میزان افزایش واقعی آن پیش‌بینی کنند، موجب می‌شود که قیمت فعلی این اوراق، پایین‌تر از میزان واقعی تعیین شود. در این صورت، سفته‌بازانی که این وضعیت را درک می‌کنند به خرید اوراق اقدام می‌کنند؛ تا در آینده با قیمت بالا آنها را بفروشند. اثر این خریدها این است که قیمت فعلی بازار، افزایش می‌یابد و مظنه‌های جاری به ارزش واقعی سرمایه‌گذاری نزدیک می‌شود.

ادله مخالفان:

1. انتشار اخبار دروغ

یکی از عوامل مؤثر بر تغییر قیمت سهام، عامل روانی است. اگر اخباری که در بازار سهام منتشر می‌شود، حاکی از قیمت نامناسب اقتصادی یا وضعیت نامناسب صنعت یا شرکت باشد، قیمت سهام کاهش پیدا می‌کند، در نقطه مقابل، اگر تبلیغات بر روی بهبود اوضاع اقتصاد یا شرکت خاص یا صنعت خاصی متمرکز باشد، موجب افزایش قیمت سهام می‌شود. آنها برای دستیابی به مقصود خود، با یکدیگر ائتلاف می‌کنند و حتی برای این کار، اتحادیه تشکیل می‌دهند و با انتشار شایعات وسیع در بازار سهام، به هدف خود دست می‌یابند و صاحب سودهای سرشاری می‌شوند.

2. انجام معاملات صوری

بورس‌بازان به‌تنهایی یا به کمک همدیگر به خرید و فروش هم‌زمان صوری سهام اقدام می‌کنند. آنها در این معاملات خود، که به‌ظاهر شرایط یک معامله را دارا است، دارایی را منتقل نمی‌کنند و تنها هدفشان ایجاد قیمت بالا یا پایین غیر واقعی برای سهام مورد نظرشان است. هنگامی‌که سفته‌بازان به خرید در حجم بالا اقدام کردند، قیمت شروع به افزایش می‌کند و اعتماد سرمایه‌گذاران عادی که به بازار بورس مراجعه می‌کنند جلب می‌شود، آنها نیز به این امید که افزایش قیمت ادامه خواهد یافت، به خرید آن اقدام می‌نمایند. این امر به‌طور مکرر اتفاق می‌افتد و قیمت به‌صورت مصنوعی بالاتر و بالاتر می‌رود. در این شرایط، بورس‌بازان به فروش موجودی سهام خود اقدام کرده و سود زیادی نصیب خود می‌سازند. پس از آن وقتی شرائط آن سهام عادی شد، قیمت آن کاهش می‌یابد و صاحبان سهام‌های خریداری‌شده، متضرر می‌شوند. این امر، می‌تواند کل بازار مالی را دچار بحران کند.

3. انتشار اطلاعات نادرست توسط مدیران شرکت‌ها

برخی از مدیران شرکت‌ها اخبار نادرستی در مورد وضعیت خود منتشر می‌کنند. آنها سود خود را بالاتر از میزان واقعی جلوه می‌دهند تا موجب افزایش قیمت سهام شرکت آنها شود و در نتیجه سرمایه‌گذاران به خرید آن اقدام کنند. بعد از چندی، مشخص می‌شود که سود آنها از میزان اعلام‌شده کمتر است، در نتیجه خریداران سهام زیان خواهند کرد.[45]

بورس از منظر فقه

فعالیت در بورس و خرید و فروش سهام و انواع مختلف معاملات بورسی، دارای احکامی شرعی است که نظرات مراجع عظام تقلید در این باره در قالب پرسش و پاسخ بیان می‌شود.

حکم سرمایه‌گذاری در بورس و خرید و فروش سهام

پرسش 1: این جانب در حال حاضر در بازار بورس سهام و ارز (بر پایه‌ کوتاه مدت و بلند مدت) مشغول به تجارتم، اما می‌خواهم نظر اسلام را در خصوص خرید و فروش سهام به طریق سریع و حرفه‌ای که به «Day Trading» یا تجارت روز معروف است (که از بالا پایین شدن قیمت سهام در آن روز سود می‌برند)، بدانم که آیا این کار حلال است؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

به طور کلی فعالیت در بورس و خرید سهام و تعیین سود سالانه برای آن، که بر طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی و به تأیید شورای محترم نگهبان قانون اساسی رسیده انجام می‌گیرد، محکوم به صحّت و حلیّت است.[46]

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

خرید و فروش سهام صحیح است، البته اگر معاملات شرکت سهامى حرام باشد، مثل آن که به داد و ستد شراب و یا معاملات ربوى مشغول باشد، خرید سهام آن، و مشارکت در این معاملات جایز نیست.[47]

حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی (مد ظله العالی):

خريد و فروش سهام شركت‌هاى سهامى، در صورتى كه در آن شركت‌ها معاملات حرام؛ مانند معاملات ربوى انجام نشود، جايز است، و خريد و فروش سهام شركت‌هايى كه معاملات حرام انجام مى‌دهند در صورتى كه سودِ حاصلِ از حرام، جزء سرمايه شركت باشد، جايز نيست، و در غير اين صورت خريد و فروش خودِ سهام جايز است، ولى بايد از درآمدهاى حرامِ آن پرهيز شود.[48]

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

بورس هرگاه مربوط به سهام كارخانه‌ها یا مراكز اقتصادى دیگر باشد كه وجود خارجى دارند، و مقدار سهم و قیمت آن كاملا روشن باشد، مانعى ندارد.[49]

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):

اگر با یكی از عناوین معاملات شرعی با وجود شرایط صحت آن انجام شود مانع ندارد. و الله العالم.[50]

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی):

خرید و فروش سهام بلا مانع است، مگر آن که معامله صورت‌های دیگری داشته باشد. [51]

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

بهره‌گیری از نوسانات قیمت در کوتاه مدت و حتی یک روز و کمتر در صورتی که معامله واقعی و غیر‌صوری باشد و در چارچوب قوانین و مقررات و نیز ضوابط شرعی انجام شود، جایز است.[52]

سرمایه‌گذاری در بورس با دو شرط جایز است:

1. ضوابط شرعی در طراحی ساختار این بازار بورس رعایت شده باشد؛ به گونه‌ای که در خصوص معاملاتی که شما انجام می‌دهید، مانعی در اجرای ضوابط قانونی و شرعی پدید نیاید.

2. در شرکت‌هایی سرمایه‌گذاری شود، که فعالیت‌شان قانونی و با رعایت ضوابط شرعی باشد.^[53]

پرسش 2: خرید و فروش سهامی که شرکت‌های صنعتی یا تجاری یا بعضی از بانک‌ها در معرض فروش می‏گذارند، چه حکمی دارد؟ بدین ترتیب که شخصی یکی از آن سهام را می‏خرد و در بازار بورس مورد خرید و فروش و معامله قرار می‏گیرد و در نتیجه قیمت آن از قیمت خرید بیشتر یا کمتر می‏شود و می‏دانیم که خود سهم مورد خرید و فروش قرار می‏گیرد نه سرمایه. همچنین در صورتی که شرکت‌های مزبور فعالیت‌های ربوی داشته باشند یا در این مورد شک داشته باشیم، مسأله چه حکمی دارد؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

اگر ارزش مالی سهام کارگاه، کارخانه، شرکت و یا بانک به اعتبار خود سهام و براثر اعطای اعتبار به آنها توسط کسی که انجام این کار به وسیله او صحیح است، باشد، خرید و فروش آن اشکال ندارد و همچنین اگر به اعتبار قیمت کارگاه، شرکت، کارخانه و یا بانک و یا سرمایه آنها باشد، با توجه به این که هر سهمی بیان‌گر جزئی از آن است، در نتیجه خرید و فروش سهام اشکال ندارد به شرطی که علم به مجموع سهام شرکت و امور دیگری که عرفاً برای رفع غرر، علم به آنها لازم است داشته باشد و فعالیت‏های شرکت یا کارِ کارخانه و کارگاه و یا بانک شرعاً حلال باشد.[54]

حکم سرمایه‌گذاری در بورس خارج از کشور

پرسش: آیا سرمایه‌گذاری در شرکت‌های بورس خارج از کشور اشکال دارد؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی): در صورتی که سرمایه‌گذاری در جای مشروعی باشد، اشکالی ندارد.[55]

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی (مد ظله العالی):

در مواردی که سهام‌های حلال، خرید و فروش شود و معاملات، شرعی باشد اشکالی ندارد.[56]

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):

چنانچه خرید سهام حرام نباشد و موجب تقویت اهل کفر نشود، اشکال ندارد.[57] 

حضرت آیت الله العظمی علوی گرگانی (مد ظله العالی):

اگر شرکت‌های خارجی که سهام آنها در بورس عرضه می‌شود در امور مباح فعالیت دارند و بر علیه مسلمین فعالیت ندارند و موجب تسلط بر امور مسلمین نمی‌شود، سرمایه‌گذاری در آن اشکال ندارد.[58]

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

اگر شرکت‌های سرمایه‌پذیر، فعالیت مشروع داشته باشند و منع قانونی نسبت به این نوع سرمایه‌گذاری وجود نداشته باشد و در نهایت منجر به تقویت کفر و ظلم نشود، جایز است.[59]

حکم معامله سهام و ارز خارجی از طریق شرکت‌های خارجی و اینترنت

پرسش: سود معامله و خرید و فروش سهام و ارزهای خارجی به واسطه شرکت‌های خارجی و از طریق اینترنت چه حکمی دارد؟ و بر فرض حلال بودن آیا در نسل و عاقبت به خیری اثر دارد؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی: در مفروض سؤال، سود حلال است و به حسب ظاهر تأثیر ندارد.[60]

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی (مد ظله العالی):

به طور کلی اگر معاملات و قراردادها بر طبق احکام شرع و فاقد منع قانونی باشد، اشکالی ندارد.[61]

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

آقا (مد ظله) در مورد چنین شرکت‌هایی و کار در آنها اظهار نظر نمی‌فرمایند، و مکلف در این مسأله می‌تواند به مجتهد اعلم بعدی رجوع کند.[62]

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی):

اگر معاملات فی‌نفسه اشکال شرعی نداشته باشد، مانعی ندارد مگر آن‌که مغایر با قوانین نظام اسلامی باشد.[63]

 حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

1. خرید و فروش سهام شرکت‌هایی که فعالیت مشروع دارند و از نظر قانون ممنوع نباشد، جایز است و دریافت سود آن حلال است و فرقی بین خرید اینترنتی و غیر آن نیست؛ البته باید احراز شود که معاملات مزبور صوری نباشد.

2. خرید و فروش ارزهای رسمی کشورها جایز است.

حکم خرید و فروش سهام دخانیات

3. درآمد حاصل از فعالیت‌هایی که مطابق شرع و قانون باشد، مصداق رزق حلال است و ان‌شاء‌الله آثار مثبتی در نسل و عاقبت دارد.[64]

پرسش: آیا خرید و فروش سهام دخانیات در بورس، اشکالی دارد؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی): بنابر احتیاط واجب جایز نیست.[65]

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

1. فروش دخانیات از جمله سیگار حرام است؛ مگر به معتادی که ترک سیگار برایش ضرر و حرج به همراه دارد. همچنین فروش سیگار به غیر مسلمان حرام نیست و بنا بر احتیاط واجب از فروش سیگار به آن دسته از مسلمانان که آن را حلال می‌دانند، پرهیز شود.

2. خرید و فروش سهام این شرکت‌ها جایز است و در صورتی که فعالیت این شرکت‌ها محدود به موارد غیر حرام از خرید و فروش سیگار باشد، دریافت سود سهام آن‌ها نیز جایز است.[66]

حکم سرمایه‌گذاری در بورس با پول عقد مضاربه

پرسش 1: پدرم بنا به درخواست من (با فاکتور صوری خرید اقلام) از بانک، وام مضاربه دریافت کرد. بنده این پول را در بورس سرمایه‌گذاری کردم و قصد دارم با سود آن خانه بخرم و کمک‌خرج زندگی‌ام باشد، ضمناً من در موعد مقرر وام‌هایم را با سود مد نظر بانک تسویه می‌کنم، آیا نماز‌خواندن در آن خانه ایراد دارد؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

پول‌هایى که بانک‌ها مى‌پردازند غالباً وام (قرض) نیست، بلکه تحت عنوان یکى از عقود اسلامى؛ از قبیل جُعاله، مشارکت، مضاربه و امثال آن مى‌باشد. بنابراین، گیرنده پول فقط طبق همان قراردادى که منعقد کرده حق تصرّف دارد وگرنه تصرّف غاصبانه و موجب ضمان است. در فرض مرقوم ضمن مراجعه به مسئولان مربوطه باید طبق قانون و مقرّرات اقدام نمایید. ضمناً اگر خانه با اصل وام تهیه نشده باشد و یا به نحو «کلى در ذمه»[67] خریدارى شده باشد، استفاده از آن مانع ندارد.

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

کسی که وام را بر خلاف قرارداد مصرف کرده، باید از این کار توبه کرده و آن‌را تکرار نکند، ولی فعلاً وظیفه‌ای ندارد.

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی):

نماز در خانه مذکور بلا مانع است، ولی چنانچه قرارداد صوری باشد و به آن عمل نشود، وجه مذکور تبدیل به قرض به شرط زیاده و ربوی می‌شود.[68]

پرسش 2: در تسهیلات مضاربه گفته شده است که عامل با آن تجارت کند، آیا بازار بورس جزو تجارت محسوب می‌شود که بتوان با دریافت مضاربه در بازار بورس سرمایه‌گذاری کرد؟

پاسخ حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

1. مقصود از تجارت در مضاربه، عقد بیع یا همان خرید و فروش است.

2. اگر به قصد خرید و فروش سهام در بورس سرمایه‌گذاری کند تا از محل افزایش قیمت سهام و سود ناشی از فروش آن سودی کسب کند، مصداق تجارت است.[69]

خمس سرمایه‌گذاری در بورس

پرسش 1: آیا به سرمایه‌ای که در بورس یا در محل دیگر سرمایه‌گذاری شده است، در سررسید سال خمسی، خمس تعلق می‌گیرد و باید خمس آن پرداخت شود؟

پاسخ حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی): مبلغ سرمایه‌گذاری شده، اگر از درآمد کسب باشد، مشمول خمس است.[70]

پرسش 2: آیا خرید و فروش سهام در بورس اوراق بهادار تهران خمس دارد؟

پاسخ

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی): این نوع معامله مانند هر تجارت دیگر است، سر سال بر سودی که کرده‌اید خمس لازم است. طبیعی است مقدار قرض جزء سود نیست.[71]

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):

خرید و فروش چنانچه مشمل بر معاملات شرعیه باشد مانعی ندارد و اصل و سود سرمایه مشمول خمس می‌شود.[72]

خمس سهام اهدایی به فرزند در زمان کودکی

پرسش: اگر پدری سهامی را که خریداری نموده، به فرزند خردسال خود هدیه کند، اکنون که فرزند بالغ شده است وظیفه او نسبت به پرداخت خمس اصل سهام و سود حاصله از آن چه می‌باشد؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی): فرزند باید خمس اصل سهام (بنابر احتیاط واجب) و خمس سودی که تاکنون به دست آورده است را بپردازد؛ و سودی که از این به بعد به او می‌رسد، چنان‌چه تا سال خمسی مصرف نشود نیز خمس دارد.^[73]

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی): اصل سهام و سودهای حاصله آن باید تخمیس شود.[74]

خمس سهامی که به صورت اقساط خریداری شده

پرسش: شرکت‌های دولتی که وارد بورس می‌شوند، درصدی از سهام خود را (حدود 5 درصد) به کارکنان شرکت می‌دهند و پول آن‌را طی چند سال از سود سهام دریافت می‌کنند و پس از آن، سهام کاملاً متعلق به کارگر می‌شود آیا این سهم خمس دارد؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

در فرض سؤال نسبت به مقداری که اقساط آن از سود آن پرداخت شده، خمس تعلق می‌گیرد.

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

بله.

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):

بلی متعلق خمس می‌باشد.

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

در فرض سؤال خمس دارد.

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی):

در حکم سرمایه است و به تفصیلی که در سرمایه بیان شده است عمل شود.[75]

چگونگی محاسبه خمس اوراق بهادار

پرسش: در بورس اوراق بهادار، خمس چگونه محاسبه می‌شود؟ با توجه به این که سر سال خمسی، فرد دارای سهام چند شرکت است که معمولاً نماد معاملاتی چند تای آنها به دلایل رایج، مثل حساب‌رسی متوقف است و معلوم نیست چه وقت و با چه قیمتی باز می‌شود یا این که سهم در قیمت روز خریدار ندارد و باید صبر کرد تا در روزهای آینده، قیمت به حدی پایین بیاید که خریدار داشته باشد (طبق قانون، هر روز قیمت فقط دو درصد می‌تواند تغییر کند) تا بتوان قیمت واقعی سهم را محاسبه کرد.

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی): با فرا رسيدن سر سال خمسی، برای قيمت‌‌گذاری سهام مذکور اقدام گردد، هر زمان که امکان آن فراهم شد محاسبه خمس انجام می‌گيرد.[76]

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

ملاک قیمت فعلی آنها با شرایط فعلی می‌باشد.[77]

حضرت آیت الله العظمی علوی گرگانی (مد ظله العالی):

باید قیمت سهام را به مقداری که مطمئن هستید خریدار دارد محاسبه شده و خمس آن پرداخت گردد و مجموع ارزش مادی سهام خود را بعد از پرداخت خمس محاسبه کرده و چنان‌چه تا سال خمسی آینده، مجموع ارزش مالی سهام افزایش پیدا کرده باشد، به مقدار افزایش پیدا کرده خمس تعلق می‌گیرد.[78]

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):

معیار در تخمیس سهام، قیمت روز آن است و در فرضی که تشخیص قیمت واقعی آن مشکل باشد با مجتهد باید مصالحه شود.[79]

حکم کسب درآمد از طریق پیش‌بینی رشد سهام

پرسش: دربعضی سایت‌ها مقداری پول می‌گذاریم و پیش‌بینی می‌کنیم که نمودار سهام در یک یا چند دقیقه آینده رشد خواهد کرد، اگر پیش‌بینی درست باشد، به ما سود تعلق می‌گیرد وگرنه، ضرر می‌کنیم، آیا چنین درآمدی حلال است؟ ( ضمنا پول معامله شامل دلار یا یورو و… می‌باشد).

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی): سود را مالک نمی‌شوید.[80]

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی (مد ظله العالی): خیر.

حضرت آیت الله العظمی علوی گرگانی (مد ظله العالی): این‌گونه پیش‌بینی حکم قمار را دارد و جایز و حلال نیست.

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی): کسب درآمد از طریق مذکور جائز نیست.[81]

حکم سفته‌بازی و بورس‌بازی

پرسش 1: گاهی در بازار سکه، ارز، بورس و حتی در معاملات خانه و زمین، افرادی صرفاً با هدف رسیدن به سود مضاعف، به عنوان دلالی اقدام به خرید و فروش‌های متعدد می‌کنند که این را در اصطلاح سفته‌بازی می‌گویند، سؤال این است، آیا چنین معاملاتی صحیح و جایز است و استفاده از سود حاصله حلال است؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی): موارد مختلف است. به طور کلی اگر مخالف قوانین و مقررات نباشد و با رعایت شرائط شرعی معاملات باشد مانعی ندارد.

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی (مد ظله العالی): خرید و فروش واسطه‌ها فی نفسه اشکالی ندارد، مشروط بر این که بر خلاف قانون نباشد.

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی): حلیت سود حاصل از سفته‌بازی و انجام معاملات اقتصادی ریسک‌دار، به منظور حصول سود از نوسانات کوتاه یا میان مدت، تابع معاملاتی است که انجام می‌دهند، پس اگر شرایط معاملات را رعایت نمایند اشکال ندارد.

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی): در صورتی که معامله‌ای با شرایط شرعیه انجام شود سود آن جایز و الا حرام است.[82]

پرسش 2: بورس‌بازی (نوسان‌گیری) در بازار سهام، خرید سهام و فروش سریع آن در کوتاه‌مدت به انگیزۀ کسب سود از تفاوت قیمت خرید و فروش است. در چنین معاملاتی، گاهی فاصله زمانی بین خرید سهام و فروش مجدد آن، آن قدر کوتاه است که ممکن است به دقیقه و ثانیه هم برسد. افزون بر این، امروزه با توسعه فناوری، سیستم‌های کامپیوتری پیشرفته برای معاملات با دورۀ نگهداری بسیار کوتاه طراحی شده‌اند که می‌توانند در کسری از ثانیه شکاف‌های قیمتی خرید و فروش را شناسایی کرده، به دنبال الگوهای معاملاتی مناسب برای انجام معامله و کسب سود باشند. طبق آمارهای موجود، از سال ۲۰۰۹ حدود ۶۰ تا ۷۳ % از معاملات بازار سهام آمریکا به وسیلۀ این تکنولوژی معاملاتی انجام شده‌اند. آیا چنین معاملاتی (ثانیه‌ای و دقیقه‌ای) با هدف کسب سود ناشی از تفاوت بین قیمت‌های خرید و فروش با استفاده از سیستم‌های کامپیوتری پیچیده صحیح است؟

پاسخ:

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته): معامله با زمان بسیار کوتاه (چند ثانیه یا کمتر) با فرض وجود چنین سیستم‌های پیچیده که ریسک احتمالی در آن را مدیریت کند، اشکال ندارد؛ مگر آن‌که یک معاملۀ حقیقی رخ ندهد و صرفاً ثبت سند، بدون خریدار و فروشندۀ واقعی باشد.^[83]

حکم معاملات وکالتی و سودهای آن در بورس

پرسش: شخصی از شرکتی سهام خریداری نموده و تقریباً هیچ اطلاعی از سود و ارزش سهام نداشته، تا این که بعد از مدتی سهام خود را در حالی که از وضعیت بورس و قوانین آن اطلاع نداشته، به قیمت پایین‌تری نسبت به ارزش سهام در بازار بورس به صورت وکالتی فروخته و اکنون خریدار، مدعی سودهای سال خرید و قبل و بعد از آن است. در حالی که سودها به‌نام فروشنده صادر می‌شوند، حال با توجه به این که به‌نظر می‌رسد آن شخص از بی‌اطلاعی فروشنده استفاده کرده است، تکلیف چیست؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی): هرگاه مغبون شده‌اید خیار فسخ دارید و در هر حال، سودهای قبل از معامله ارتباطی به خریدار ندارد.[84]

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

1. اگر قوانین و مقررات، معاملات وکالتی به شرح سؤال را در بازار سرمایه، باطل می‌داند، شرعاً نیز این معاملات باطل هستند و از اساس سهام مزبور به وکیل منتقل نشده است و او صرفاً می‌تواند ثمنی که بابت معامله به موکل داده را پس بگیرد.

2. اگر قوانین و مقررات این نوع معاملات را باطل نشمرد، شرعاً معامله انجام شده است. در این فرض در صورتی که فرد به دلیل بی‌اطلاعی سهامش را بسیار پایین‌تر از ارزش واقعی بازار فروخته باشد، به گونه‌ای که عرفاً غبن صادق باشد، فروشنده خیار غبن دارد؛ یعنی حق دارد معامله را فسخ کند و سود‌های بعد از معامله از آنِ فروشنده است. در غیر این صورت معامله صحیح است و فروشنده اختیار فسخ ندارد و سود‌های بعد از معامله شرعی از آنِ خریدار است.

3. در هر حال سودهای قبل از معامله برای فروشنده است و خریدار حقی در آن ندارد.[85]

حکم بازار فارکس

پرسش: آیا بازار فارکس، که در آن معاملات ارز و طلا و موارد مشابه انجام می‌شود، از لحاظ شرعی جایز است؟

پاسخ:

بازار فارکس بازاری است که در آن ارزهای مختلف (ریال ،دلار، یورو، پوند،ین، دینار و…. ) معامله می‌شوند. در این بازار یک ارز را توسط ارز دیگری معامله می‌کنند و کسی که قصد معامله دارد، اگر احساس کند که ارزش ارزی در حال افزایش است، آن ارز را خریداری می‌کند و هنگامی که ارزش آن افزایش یافت به فروش آن می‌پردازد، و یا ارز گران را فروخته و پس از ارزان شدن، مجدداً خریداری می‌کند و از این راه سود می‌برد. چنین معامله‌ای از قدیم الایام در بین مردم مرسوم بوده که افراد صاحب سرمایه، یا خود به چنین معامله‌ای اقدام می‌کردند و یا شخص دیگری را به عنوان وکیل یا عامل خود قرار می‌دادند و از او می‌خواستند در مقابل حق‌العمل معین (اجرت) یا مجاناً، چنین معامله‌ای را برای آنان انجام دهند و سود و زیان از آنِ صاحب سرمایه است.

چنین معامله‌ای از نظر شرعی هیچ اشکالی ندارد؛ زیرا تمام شرایط معامله را دارد و در ضمن آن هم، هیچ شرطی که مخالف شرع باشد نشده است؛ بنابراین شرعاً جایز است.

اما آن چه امروزه به عنوان «بازار فارکس» در اینترنت مطرح است، دارای اشکالاتی است که موجب حرمت و عدم جواز این نوع معاملات شده است. بعضی از این اشکالات عبارتند از:

1. بسیاری از کسانی که خود را در محیط اینترنت، به عنوان کارگزار بازار فارکس معرفی می‌کنند و پایگاه یا وبلاگی به این نام برای خود ایجاد کرده‌اند، دارای هویت مشخصی نیستند و هدف آنها از این کار صرفاً کلاه‌برداری است و با این شیوه به تطمیع مردم پرداخته و سرمایه آنان را غارت کرده و چون محل معلومی ندارند، مال‌باخته هیچ راهی برای استیفاء حق خود نخواهد داشت و همه سرمایه خود را از دست خواهد داد.

2. بخش دیگری از کسانی که خود را در محیط اینترنت به عنوان کارگزار بازار فارکس معرفی می‌کنند، اگر چه دارای هویت مشخصی هم باشند و در پایگاه اینترنتی، معاملات سفارش شده توسط صاحب سرمایه را روز به روز در صفحه مخصوص او نمایش می‌دهند و او نیز به گمان این که این گزارش واقعی است به آنان اطمینان می‌کند، اما در حقیقت این یک نمایش صوری بیش نبوده و واقعیت ندارد؛ زیرا آنان اموال سرمایه‌گذار را جای دیگری؛ مثل قاچاق و… سرمایه گذاری کرده‌اند. این قسم از معاملات فارکس قطعا شرعی نیست؛ زیرا جدای از اشکالات دیگر، به شرط سرمایه‌گذار که صاحب مال است و شرط کرده که سرمایه‌اش در خرید و فروش ارز به کار گرفته شود، عمل نشده است.

3. بخش دیگری از کسانی که خود را در محیط اینترنت به عنوان کارگزار بازار فارکس معرفی می‌کنند، اگر چه دارای هویت مشخصی هم باشند و حقیقتاً هم معامله ارز انجام می‌دهند، اما در ضمن قرار‌داد خود با صاحبان سرمایه، شرط‌هایی مطرح می‌کنند که آن شرط‌ها خلاف شرع است (مثل این که شرط می‌کنند در زمان‌هایی که معامله‌ای در کار نیست، این سرمایه را به صورت ربوی به بانک یا مؤسسه‌ای قرض داده و سود دریافت کنند) و موجب بطلان قرار داد می‌شود؛ زیرا در ضمن آن، شرط حرام شده است؛ بنابراین کار کردن با چنین بازاری نیز حرام است.

حاصل آن که معاملات فارکسی که امروزه از طریق اینترنت انجام می‌گیرد، اگر تمام شرایط معامله در آن رعایت شود؛ یعنی هم هویت کارگزار احراز شود و هم اطمینان حاصل شود که کارگزار مطابق خواست صاحب سرمایه، معاملات را مترتب می‌کند و از جهت قوانین کشوری نیز مقررات ورود و خروج سرمایه رعایت شود و قراردادهای جانبی نیز مشروع باشد، شرعاً جایز است.[86]

پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به این سؤال نیز، چنین است:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

مبادله ارزى با ارز دیگر که هم‌جنس هم نیستند، چنان‌چه منع قانونى در میان نباشد اشکال ندارد و سود حاصله نیز حلال است، ولى اعتبار دادن کارگزاران به سرمایه معامله‌گر اگر به عنوان قرض دادن به معامله‌گر باشد که قهراً همراه با دریافت سود است، در این صورت چنین معامله‌اى از طرف کارگزار براى معامله‌گر صورت شرعى ندارد.

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

حضرت آیت الله اجازه ورود در چنین معاملاتى را نمی‌دهند.

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):

از آن‌جایی که معامله در بازار مذکور صوری است و لذا معاملات واقعه در آن صحیح نمی‌باشد.

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

با توجّه به این‌که فارکس، شرایط شرعیّه معاملات را ندارد جایز نیست.

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی):

بازار فارکس و معاملات آن صورت شرعی ندارد.[87]

حکم اعتباربخشی کارگزاری‌های بورس به اعضا

پرسش: بنده در بورس فعالیت می‌کنم. کارگزاری که با آن کار می‌کنم به من اعتبار می‌دهد؛ یعنی برای مثال 5 میلیون پول 3 ماهه برای سرمایه‌گذاری در بورس در اختیار من قرار می‌دهد و بابت این کار از من حدود 200 تومان می‌گیرد. با توجه به تورم بالایی که داریم، می‌خواستم بدانم گرفتن این اعتبار اشکال دارد یا خیر؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

دادن اعتبار در فرض مذکور که در واقع دادن قرض در قبال دریافت مبلغ اضافه است، ربا و حرام است.

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

اگر قرض باشد جایز نیست و اگر مضاربه باشد اشکال ندارد.

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی (مد ظله العالی):

اقدام مذکور جایز نیست.[88]

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

اگر این مبلغ را در قالب عقود سودآور شرعی؛ مانند مضاربه به شما می‌دهد و درصدی از سود نهایی را از شما مطالبه می‌کند که مثلاً به طور علی الحساب حدود 200 هزار تومان می‌شود، این کار جایز است.[89]

کتاب‌نامه مقاله بورس

1. بانک مرکزی جمهوری اسلامی؛ فصلنامه تازه‌های اقتصاد؛ شماره 85 و 87، بهمن 1378 و فروردین 1379.
2. بلوریان تهرانی، محمد؛ بورس اوراق بهادار و آثار آن بر اقتصاد و بازرگانی کشور؛ مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، چاپ اول، تهران، 1371ش.
3. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی.
4. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی.
5. پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
6. جمعى از پژوهش‌گران زیر نظر هاشمى شاهرودى، سید محمود؛ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم السلام)؛ تحقیق: محققان مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى‌؛ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت (علیهم السلام)‌، چاپ اول‌، قم، 1426ق‌.
7. جهان‌خانی، علی و پارسائیان، علی؛ بورس اوراق بهادار؛ انتشارات دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، چاپ دوم، تهران، 1375ش.
8. حییم، سلیمان؛ فرهنگ معاصر انگليسي ـ فارسي حييم؛ ‌نشر فرهنگ معاصر، چاپ دوازدهم، تهران، 1381ش.
9. درخشان، مسعود؛ مشتقات و مدیریت ریسک در بازارهای نفت؛ مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی، چاپ اوّل، تهران، 1383ش.
10. دفتر حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی.
11. دوانی، غلام‌حسین؛ بورس، سهام و نحوه قیمت‌گذاری سهام شرکت‌ها؛ نخستین، تهران، 1375ش.
12. دیکشنری آنلاین آبادیس.
13. دیکشنری بیاموز.
14. ذهنی بک، عبدالسلام؛ فی القانون التجاری؛ مطبعت الاعتماد، قاهره، 1364ق.
15. رضایی، مجید؛ معاملات بازار بورس فلزات و محصولات کشاورزی در آیینه فقه اسلامی؛ مجله علمی-پژوهشی اقتصاد اسلامی؛ شماره 20، 1384ش.
16. سایت اسلام‌کوئست.
17. سایت آموزش بورس.
18. سایت بورس آموز.
19. سایت پژوهه.
20. سایت خانه سرمایه.
21. سایت دانشنامه جهان اسلام.
22. سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای.
23. سایت دفتر مرجع عالی‌قدر شيعه حضرت آيت الله العظمى وحيد خراسانى.
24. سایت رسمی دفتر مرجع عالی‌قدر آقای سید علی حسینی سیستانی.
25. سایت واژه یاب.
26. سایت همیار سرمایه.
27. شرکت بورس اوراق بهادار؛ ماهنامه بورس؛ شماره 89، فروردین و اریبهشت 1389.
28. فرهنگ، منوچهر؛ فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی؛ البرز، چاپ اول، تهران، 1371ش.
29. فنایی، سید‌مجتبی؛ ماهنامه بورس؛ شماره 86، مهر 1388.
30. گلریز، حسن؛ بورس اوراق‌ بهادار؛ امیرکبیر، چاپ اول، تهران، 1374ش.
31. گلستانی، پرویز؛ فصلنامه مطالعات مدیریت، بهبود و تحول؛ شماره‌های 13 و 14، بهار و تابستان 1373.
32. معصومی‌نیا، غلام‌علی؛ ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی؛ انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، تهران، 1387ش.
33. موسویان، سید‌عباس؛ ابزارهای مالی اسلامی؛ پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، تهران، 1386ش.
34. ناهی، صلاح‌الدین؛ الوسیط فی شرح القانون التجاری العراقی؛ الجزءالاول، بغداد، 1368/1949م.
35. نظرپور، محمد نقی، لطفی‌نیا، یحیی؛ فصلنامه معرفت اقتصاد اسلامی؛ سال ششم، شماره اول، پیاپی 11، پاییز و زمستان 1393.
36. نمازی، محمد؛ بررسی عملکرد اقتصادی بازار بورس اوراق بهادار در ایران؛ معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی، چاپ اول، تهران، 1382ش.

---

[1]. دیکشنری بیاموز.

[2]. حییم، سلیمان، فرهنگ معاصر انگليسي ـ فارسي حييم، ص 78.

[3]. دیکشنری آنلاین آبادیس، واژه «بورس».

[4]. سایت واژه یاب، واژه «بورس»، فرهنگ فارسی معین.

[5]. همان، فرهنگ فارسی عمید.

[6]. شرکت بورس اوراق بهادار، «آن‌چه باید بدانیم: بورس در 20 دقیقه»، ماهنامه بورس، شماره 89، ص 27.

[7]. سایت دانشنامه جهان اسلام، مقاله «بازار اوراق‌ بهادار و سهام».

[8]. فنایی، سید مجتبی، دانستنی‌های بورس و بازار سرمایه، ماهنامه بورس، شماره 86، ص 74؛ سایت پژوهه، مقاله بورس؛ سایت دانشنامه جهان اسلام، مقاله «بازار اوراق‌ بهادار و سهام».

[9]. فنایی، سید مجتبی، دانستنی های بورس و بازار سرمایه، ماهنامه بورس، شماره 86، ص 74؛ سایت خانه سرمایه، «بورس چیست و چگونه می‌توانیم در این بازار سرمایه گذاری کنیم؟».

[10]. گلریز، حسن، بورس اوراق‌ بهادار، ص 19 – 24؛ دانستنی‌های بورس و بازار سرمایه، ص 74.

[11]. دوانی، غلامحسین، بورس، سهام و نحوه قیمت‌گذاری سهام شرکت‌ها، ص 11 و 12؛ بورس اوراق‌ بهادار، ص 19 – 24.

[12]. بلوریان تهرانی، محمد، بورس اوراق بهادار و آثار ‌آن بر اقتصاد و بازرگانی کشور، ص 5 – 8.

[13]. دانستنی‌های بورس و بازار سرمایه، ص 74؛ سایت پژوهه: «مقاله بورس» و «مقاله بورس اوراق بهادار».

[14]. گلستانی، پرویز، بورس اوراق بهادار و فرآیند خصوصی سازی در ایران، فصلنامه مطالعات مدیریت، بهبود و تحول، شماره های 13 و 14، ص 23.

[15]. سایت خانه سرمایه، «هر آنچه می‌خواهید از بورس بدانید (قسمت اول)».

[16]. همان.

[17]. ذهنی بک، عبدالسلام، فی القانون التجاری، ص 342.

[18]. ناهی، صلاح الدین، الوسیط فی شرح القانون التجاری العراقی، ج 1، ص 219.

[19]. بلوریان تهرانی، محمد، بورس اوراق بهادار و آثار آن بر اقتصاد و بازرگانی کشور، ص 10 و 11، 16 – 20؛ فنایی، سید مجتبی، دانستنی‌های بورس و بازار سرمایه، ماهنامه بورس، شماره 86، ص 75؛ برگرفته از: سایت دانشنامه جهان اسلام، مقاله «بازار اوراق بهادار و سهام».

[20]. شرکت بورس اوراق بهادار، «آن‌چه باید بدانیم: بورس در 20 دقیقه»، ماهنامه بورس، شماره 89، ص 27؛ بانک مرکزی جمهوری اسلامی، بورس چیست؟، فصلنامه تازه های اقتصاد، شماره 85، ص 51 و 52؛ جمعى از پژوهشگران زیر نظر هاشمى شاهرودى، سید محمود؛ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم السلام)؛ تحقیق: محققان مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى‌، ج 2، ص 147.

[21] . معاملاتی که بین طرفین معامله منعقد می شود و بر اساس آن از افراد خواسته می‌شود که کالای خاصی را در زمان آتی (آینده) تحویل دهند. این قراردادها متضمن نوع کالا، تاریخ آتی تحویل، مبلغ هر واحد، مقدار تحویل، مشخصات کیفیتی و دیگر توضیحات مربوط به کالا می باشند. ر.ک: بانک مرکزی جمهوری اسلامی، بورس چیست؟، فصلنامه تازه های اقتصاد، شماره 87، ص 43.

[22] . همان، ص 42.

[23] . همان، ص 42 و 43.

[24]. سایت همیار سرمایه، «آشنایی با بازار بورس ارز و جزئیات آن».

[25]. سایت بورس آموز، «بازار ارز و اهداف و مزایای آن -تفاوت بازار بورس ارز با دیگر بورس‌ها».

[26]. معصومی‌نیا، غلام‌علی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، ص 28.

[27]. نمازی، محمد، بررسی عملکرد اقتصادی بازار بورس اوراق بهادار در ایران، ص 17 – 19.

[28]. جهانخانی، علی و پارسائیان، علی، بورس اوراق بهادار، ص 106.

[29]. ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، ص 29.

[30]. رضایی، مجید، معاملات بازار بورس فلزات و محصولات کشاورزی در آیینه فقه اسلامی، مجله علمی-پژوهشی اقتصاد اسلامی، شماره 20، ص 14؛ درخشان، مسعود، مشتقات و مدیریت ریسک در بازارهای نفت، ص 149 – 152.

[31]. موسویان، سید عباس، ابزارهای مالی اسلامی، تهران، ص 35 و 36.

[32]. همان.

[33].  ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، ص 34 و 35.

[34]. همان.

[35]. همان.

[36]. بورس اوراق بهادار، ص 32 و 33.

[37]. همان؛ برگرفته از سایت پژوهه، «بورس اوراق بهادار»،

[38]. ر.ک: نظرپور، محمد نقی، لطفی نیا، یحیی، نقش بورس اوراق بهادار در تحقق سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، فصلنامه معرفت اقتصاد اسلامی، سال ششم، شماره اول، پیاپی 11، ص 67.

[39]. فنایی، سید مجتبی، دانستنی‌های بورس و بازار سرمایه، ماهنامه بورس، شماره 86، ص 76 و 77.

[40]. فنایی، سید مجتبی، دانستنی‌های بورس و بازار سرمایه، ماهنامه بورس، شماره 86، ص 77 – 79.

[41]. سایت آموزش بورس.

[42]. فرهنگ، منوچهر، فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی، ج 2، ص 2069.

[43]. معصومی‌نیا، غلام‌علی، ابزارهای مشتقه، بررسی فقهی و اقتصادی، ص 40.

[44]. همان، ص 37 – 41.  

[45]. سایت پژوهه، بورس اوراق بهادار.

[46]. سایت اسلام کوئست، فعالیت در بازار بورس و سهام و ارز، کد سایت en21490.

[47]. همان؛ سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی، «پرسش و پاسخ: بورس».

[48]. دفتر مرجع عاليقدر شيعه حضرت آيت الله العظمى وحيد خراسانى، «خريد و فروش سهام شركت‌هاى سهامى و حكم سود حاصل از حرام»، مسأله ۲۸۵۹.

[49]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، «سرمایه گذاری در بورس».

[50]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی، «برخي سؤالات بيشتر پرسيده شده».

[51]. سایت اسلام کوئست، فعالیت در بازار بورس و سهام و ارز، کد سایت en21490.

[52]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی.

[53]. همان.

[54]. دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، استفتائات، احکام شرکت، سؤال 1695.

[55]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، «سرمایه گذاری در بورس خارج از کشور».

[56]. استفتاء از دفتر معظم له، توسط سایت اسلام پدیا.

[57]. همان.

[58]. همان.

[59]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی.

[60]. دفتر مرجع عاليقدر شيعه حضرت آيت الله العظمى وحيد خراسانى، «معامله سهام و ارز خارجی از طریق اینترنت»، سؤال ۵۰۲، (استفتاء/۱۰۶۳۶)، (منهاج ۳/ ملحق به ۴۹). 

[61]. استفتاء از دفتر معظم له، توسط سایت اسلام پدیا.

[62]. همان.

[63]. همان.

[64]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی.

[65]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، «خرید و فوش سهام دخانیات».

[66]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی.

[67]. «کلّی در ذمه»؛ یعنى مشترى هنگام خرید جنس؛ پول مشخصى را بابت قیمت آن در نظر ندارد، بلکه کلى آن‌را به عهده مى‌گیرد و فقط در مقام ادا، پول مشخصى را پرداخت می‌کند.

[68]. استفتا از دفاتر آیات عظام: خامنه‌ای، مکارم شیرازی، و نوری همدانی (مد ظلهم العالی) توسط سایت اسلام کوئست.

[69]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی.

[70]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات جدید (دی ماه)،  سؤال 2.

[71]. سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی، «پرسش و پاسخ: سهام». 

[72]. استفتاء از دفتر معظم له، توسط سایت اسلام پدیا.

[73]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی، «خمس سهام اهدایی به فرزند در زمان کودکی».

[74]. استفتاء از دفتر معظم له، توسط سایت اسلام پدیا.

[75]. استفتا از دفاتر آیات عظام: خامنه‌ای، سیستانی، مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی، نوری همدانی (مد ظلهم العالی) توسط سایت اسلام کوئست.

[76]. دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای، استفتائات، احکام خمس، سؤال 20.  

[77]. استفتاء از دفتر معظم له، توسط سایت اسلام پدیا.

[78]. همان.

[79]. همان.

[80]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، آرشیو استفتائات جدید، احکام معاملات، خرید و فروش.

[81]. استفتا از دفاتر آیات عظام: شبیری زنجانی، علوی گرگانی، نوری همدانی (مد ظلهم العالی) توسط سایت اسلام کوئست.

[82]. سایت اسلام کوئست، حکم سفته بازی، کد سایت fa88624.

[83]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی.

[84]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، «خیار فسخ در صورت عدم اطلاع از قیمت واقعی». 

[85]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی.

[86]. گفتکوی تلفنی با حجةالاسلام دکتر سید عباس موسویان؛ کارشناس بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، توسط سایت اسلام کوئست.

[87]. استفتاء از دفاتر آیات عظام: خامنه‌ای، سیستانی، مکارم شیرازی، صافی گلپایگانی و نوری همدانی (مد ظلهم العالی) توسط
سایت اسلام کوئست، «حکم شرعی خرید و فروش در بازار فارکس».

[88]. استفتا از دفاتر آیات عظام: خامنه‌ای، سیستانی، شبیری زنجانی (مد ظلهم العالی) توسط سایت اسلام کوئست.

[89]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی.