ایران پیش از تاریخ

پیش از تاریخ به زمانی گفته می‌شود که انسان هنوز موفق به اختراع خط (نوشتار) نشده بود. از حدود ۳۶۰۰ سال قبل از میلاد حضرت مسیح (ع)، انسان موفق به اختراع خط گردید. پیش از این، پنداشته می‌شد نخستین مخترعان خط، ابتدا سومریان (۳۶۰۰ سال قبل از میلاد) و سپس ساکنان نواحی جنوبی میان‌رودان و تمدن ایلام در خوزستان باشند. با کاوش‌های جدید مشخص شد اختراع خط و نوشته بر اساس سنگ نوشتهٔ جدیدی که در آبان ماه سال 1386 ـ ش در کاوشگاه جیرفت یافت شد، مربوط به تمدن جیرفت در ایران است

دوره پیش از تاریخ خود به سه دوره تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از: ۱- پارینه‌سنگی (عصر حجر قدیم)، ۲- فرا پارینه سنگی، ۳- نوسنگی (عصر حجر جدید). در ایران، تپه‌های باستانی بسیاری از دوره نوسنگی باقی مانده‌ است از جمله تل باکون، جری، موشکی و… در فارس؛ تپه شوش، چغا بنوت، چغا میش و… در خوزستان؛ گنج دره، سراب و آسیاب در کرمانشاه و … .

دوران پارینه سنگی ایران به سه دوره پارینه سنگی آغازین، میانی، پایانی و یک دوره کوتاه به نام فرا پارینه سنگی تقسیم می‌شود. فرهنگ های مرتبط با پارینه سنگی قدیم ایران، شامل فرهنگ ساطور ابزار الدوان و فرهنگ تبر دستی آشولی هستند. کهن ترین شواهد این دوره که مربوط به فرهنگ الدوان است، در اطراف رود خانه کشف رود در شرق مشهد یافت شده‌است. این شواهد شامل تعدادی ابزار سنگی ساخته شده از کوارتز است که شامل تراشه و ساطور ابزار هستند. طبق نظر کاشفین این مجموعه حداقل ۸۰۰ هزار سال قدمت دارد. از فرهنگ آشولی نیز مدارک بیشتری در شمال غرب و غرب کشور به دست آمده‌است. برخی از مکان های مهم، شامل گنج پر در رستم آباد گیلان، شیوه تو در نزدیکی مهاباد، پل باریک در هلیلان لرستان هستند. از دوران پارینه سنگی میانی که فرهنگ ابزار سازی آن موستری گفته می‌شود، شواهد بیشتری در غارها و پناهگاهها یافت شده‌است که اغلب مربوط به زاگرس مرکزی هستند. این دوره از حدود ۲۰۰ تا ۱۵۰ هزار سال پیش شروع شده و تا حدود ۴۰ هزار سال پیش ادامه داشته‌است. انسان‌های نئاندرتال[1] در این دوره در ایران می‌زیستند که بقایای اسکلت آنها در غار بیستون یافت شده‌است. مکان های مهم این دوره، غارهای بیستون، ورواسی، قبه و دو اشکفت در شمال کرمانشاه، قمری و گُرِ ارجنه در اطراف خرم آباد، کیارام در نزدیکی گرگان، نیاسر و کفتارخون در نزدیکی کاشان، قلعه بزی در نزدیکی اصفهان و میرک در نزدیکی سمنان است. دوران پارینه سنگی جدید ایران از حدود ۴۰ هزار سال پیش آغاز و تا حدود ۱۸ هزار سال پیش ادامه یافته که مقارن با مهاجرت انسان هوشمند جدیدی به ایران است. آثار این دوره در اطراف کرمانشاه، خرم آباد، مرو دشت و کاشان یافت شده‌است. فرهنگ ابزار سازی این دوره تیغه و ریز تیغه برادوستی است. آثار دوره بعدی فراپارینه سنگی در غرب زاگرس و شمال البرز به دست آمده که فرهنگ، زرزی خوانده می‌شود.

ساکنین ایران را قبل از رسیدن ایرانیان می‌توان زیر عنوان کلی کاسپین که دریای خزر به نام آنها است، جمع نمود. کاسپین ها کشاورزی می‌کردند. این مردم نخستین کشاورزان جهان بوده‌اند و کشاورزی از سرزمین آنها به خاک های رسوبی رودخانه‌های سند و سیحون و جیحون و دجله و فرات رسیده‌است. در دوران نوسنگی در برخی نواحی آسیای غربی (خاورمیانه)، انسان از مرحله جمع‌آوری و شکار به مرحله کشت و اهلی کردن برخی جانوران، انتقال یافت.

بعد از دوران های پارینه سنگی دوران روستانشینی آغاز می شود. قدیمی ترین آثار سکونت روستا نشینان اولیه در غرب زاگرس و شمال خوزستان یافت شده‌است. برخی از این روستاهای اولیه گنج دره، سراب و آسیاب در نزدیکی کرمانشاه، علی کش در دهلران، گوران در هلیلان و چغابنوت در شمال خوزستان است. قدیمی ترین مدارک اهلی شدن بُز در مکان گنج دره در نزدیکی کرمانشاه کشف شده که حدود ۱۰ هزار سال قدمت دارد.

بین هفت تا هشت هزار سال پیش مراکز روستانشین در چند نقطه از ایران، در منطقه تمدن جیرفت در تمدن تپه سیلک نزدیک کاشان، اطراف مرودشت و در فاصله کمی از شوش، قدیمی ترین شهر موجود دنیا، وجود داشته‌است. شوش یکی از قدیمی ترین سکونت گاه های شناخته شدهٔ منطقه‌ است، با وجود این که نخستین آثار یک دهکدهٔ مسکونی در آن مربوط به ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد است.

کهن‌ترین نشانه‌های تمدن انسانی، مربوط به ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد است که در ایران، تمدن شهر سوخته در سیستان، تمدن عیلام در خوزستان، تمدن جیرفت در کرمان، تمدن تپه‌حصارِ در دامغان، تمدن تپه سیلک در کاشان، تمدن اورارتو در آذربایجان، تپه گیان نهاوند، تمدن کاسی‌ها در لرستان امروز، پیدا شده‌است. از روی یک قسمت از آثار تمدن تپه سیلک، که گمان می‌رود مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد باشد، مشخص شده که اهالی آنجا به بافندگی و کارکردن با فلزات و استعمال مهر و چرخ کوزه گری پی برده بودند.

ایران نخستین سرزمینی است که در آن مردم به استخراج و استعمال فلزات پی برده‌اند. تعدادی از نخستین کوره‌های ذوب مس در تل ابلیس کرمان مربوط به هزاره پنجم قبل از میلاد به دست آمد و اشیاء مسی شامل سنجاق و درفش، مهر و دستبند و حلقه انگشتر از آنها کشف گردید. قدیمی‌ترین فلزی که مورد استفاده انسان قرار گرفته، مس بوده‌است. این فلز در ۴۵۰۰ قبل از میلاد در آسیای غربی مورد استفاده بوده‌است.

از اواسط دوران فلز، به جز مس، فلزات دیگری چون قلع، طلا، نقره در چرخه فن‌آوری مردمان آن عصر پدیدار شد و شاید به این دلیل است که این دوره را دوره فلز نام نهاده‌اند نه دوره مس. برنزهای مشهور به لرستان، اهمیت ایران را به‌عنوان یک مرکز فلزکاری به طور روشن نشان می‌دهد. رویدادی مهم در هزاره سوم قبل از میلاد که تأثیرگذار در زندگی ساکنان فلات ایران و خصوصاً دشت خوزستان است عبارت است از: کشف فلز آلیاژی مفرغ. از مراکز مهم فرهنگ های عصر مفرغ ایران، غرب ایران و حوزه زاگرس مرکزی (لرستان پیشکوه و پشتکوه) بوده‌است. مفرغ ساخته شده در کوهپایه‌های زاگرس، به سومر و عیلام صادر می‌شده‌است.

بعد از دوران روستانشینی دوران شهرنشینی آغاز می شود. شهر به مفهوم اخصّ آن از اواخر هزاره چهارم قبل از میلاد و خصوصاً هزاره سوم قبل از میلاد، در ایران موجودیت یافت. شهر شوش یکی از قدیمی ترین (۴۰۰۰ سال قبل از میلاد) سکونت گاه های شناخته شدهٔ منطقه‌است. شهرهای مهم ایران در هزاره سوم قبل از میلاد عبارت‌اند از: تپه حسنلو و هفتوان تپه در آذربایجان، تمدن تپه سیلک در کاشان، تپه‌حصارِ در دامغان، تپه گیان نهاوند، گودین در کنگاور، شاه‌تپه و تورنگ تپه گرگان، تپه قبرستان بویین زهرای قزوین، شوش در خوزستان، تمدن جیرفت، تپه یحیی و شهداد در کرمان، ملیان درفارس و شهر سوخته در زابل.

پایان عصر مفرغ و کشف آهن (شروع دوره آهن)، مقارن است با رویدادهای مهم تاریخی و فرهنگی که در هزاره دوم قبل از میلاد، زمینه‌ساز تشکیل سلسله‌ها و ظهور نخستین حکومت های مستقل در هزاره‌های دوم و اول قبل از میلاد همچون: ماننا، اورارتو و ماد و سرانجام امپراتوری وسیع هخامنشی شدند. آن رویدادهای مهم تاریخی و فرهنگی عبارت‌اند از: مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران،[2] روی کار آمدن دولت های مستقل به جای دولت شهرهای پیشین و تجمع اقوام و قبایل مختلف (مقیم و مهاجر)، خصوصا در مناطق غربی و شمال غربی ایران که هر کدام قلمرو خاص خود را داشتند. این اقوام در شمال غربی ایران با اورارتو و آشور همسایه شدند.[3]