اوّلین مسجد در اسلام

مسجد قبا نخستین مسجد ساخته شده به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود که در منطقه قبا و جنوب غربی مدینه واقع شده‌است و فاصله این مسجد تا مسجد شریف نبوی حدود شش کیلومتر است. مسجد قبا اولین مسجد ساخته شده در تاریخ اسلام است و بعد از مسجد نبوی بزرگ‌ترین و با فضیلت‌ترین مسجد در مدینةالنبی به شمار می‌‌‌‌رود.[1]

بنابر گزارش برخی منابع، ساخت مسجد قبا، به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله)، پس از رسیدن علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) به قبا، آغاز شد و آن حضرت در ماجرای تعیین مکان ساخت مسجد نقش داشت.[2]

در چند روزی که پیامبر(صلی الله علیه وآله) در قبا بود، مسجدی در این ناحیه بنا کرد که طی آن، تنها دیواری از سنگ‌های حرّه بر گرد آن کشیده شد. تا زمان توسعه ولید بن عبد الملک مسجد سقف نداشت و اگر هم داشت، از همان شاخه‌های خرما بود. ورود رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را به قبا، دوشنبه، دوازدهم یا چهاردهم ربیع الأول نوشته‌اند. آن حضرت در این چند روز میهمان کلثوم بن هِدْم بود و در منزل سعد بن خَیْثمه با مردم نماز می‌خواند. سعد در جنگ بدر و پدرش در جنگ احد به شهادت رسیدند.

خانه سعد بن خَیْثمه و کلثوم بن هِدْم در سمت قبله مسجد ـ جنوب غربی ـ بوده و هر دوی آنها در حال حاضر، در مسجد قرار گرفته است. تا پیش از توسعه سال ۱۴۰۶ قمری، خانه سعدبن خَیْثمه به صورت مستقل وجود داشته و طی چهارده قرن، زائران قبا، به آن خانه نیز وارد شده و در آن نماز می‌خواندند. در حال حاضر، محل این دو خانه، در سمت قبله مسجد قبا، سمت راست محراب واقع است. رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بعدها نیز که در مرکز مدینه ساکن شد، هر هفته، گاه روزهای شنبه و گاه دوشنبه به قبا می‌آمد و در این مسجد نماز می‌گزارد. ابن شَبّه نوشته‌است: «إنَّ النَّبی (صلی الله علیه وآله) کانَ یَأتِی قُباء یَوْمَ الإثْنَین».[3]

بحثی در مورد اولین مسجد بودن مسجد قبا

امروزه در مکّه و اطراف آن از مساجد کهنی مانند؛ مسجد خیف، مسجد نمره، مسجد کبش، مسجد جنّ، مسجد کوثر، مسجدصفایح و مسجد البیعة نام برده می‌شود، ولی این بدان معنا نیست که این مساجد پیش از هجرت مسلمانان به مکّه و توسّط آنان بنا شده‌است؛ زیرا تاریخ بنای بسیاری از این مساجد، چندان روشن نیست. برخی از این مساجد، یادگاری از پیامبران پیشین به شمار می‌آیند؛ مثلاً درباره مسجد خیف در منی، آمده است که هفتصد یا هزار پیامبر در آن نماز گزارده‌اند[4]. این‌گونه نقل‌ها نشان می‌دهد که این مکان مقدّس از دیرباز معبد و پرستش‌گاه بوده است. با این حال، روشن نیست که این مساجد از جه زمانی بنا شده و به عنوان یک مسجد در میان مسلمانان مطرح شده‌است.

همین بحث درباره مسجد النّحر یا مسجد الکبش که در سرزمین منی قرار گرفته نیز مطرح است؛ زیرا درباره راز نامگذاری این مسجد آمده است که، خداوند در این مکان گوسفندی را برای قربانی حضرت ابراهیم (علیه السلام) فرستاد. برخی از این مساجد نیز جایگاه نماز پیامبر(صلی الله علیه و آله) و یا محلّ نزول بخشی از آیه‌های قرآن مجید و یا محلّ رویدادهایی همانند؛ بیعت مسلمانان با پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله) بوده است و مسلمانان بعدها در این مکان‌ها مسجدی بنا نموده‌اند؛ بنابراین، با استناد به وجود چنین مساجدی در مکّه نمی‌توان چنین نتیجه گرفت که مسلمانان پیش از هجرت به مدینه و در دوران اقامت سیزده ساله در مکّه، مساجدی را بنا نهاده‌اند.

برخی بر آنند که اوّلین مسجدی که در اسلام بنا شده، مسجد قبا است، ولی شواهدی یافت می‌شود که بر پایه آن‌ها می‌توان در درستی این سخن تردید نمود. به برخی از این شواهد در ذیل پرداخته می‌شود:

1. با آن‌که درباره مسجد قبا اطلاعات قابل توجّهی در کتاب‌ها و آثار وجود دارد، ولی در منابع تاریخی کهن، کمتر بدین نکته؛ (اینکه مسجد قبا، اوّلین مسجد در اسلام باشد)، تصریح شده‌است. این سخن که مسجد قبا اوّلین مسجد در اسلام است، تنها گفته پاره‌ای از مورّخان؛ مانند ابن الجوزی است.[5] مورّخان بزرگی مثل؛ طبری و پیش از او سیره نویسانی؛ همانند ابن هشام و واقدی نیز چنین نگفته‌اند؛ لذا در این باره، نصّ صحیح و قابل اعتمادی موجود نیست، بلکه از برخی روایت‌های مربوط به مسجد قبا، چنین بر می‌آید که این مسجد، اوّلین مسجد در اسلام نیست. به عنوان مثال؛ امام صادق (علیه السلام) در حدیثی خطاب به عقبة بن خالد می‌فرماید: «از مسجد قبا شروع کن و در آن نماز بگزار و زیاد هم بگزار؛ زیرا این مسجد، اوّلین مسجد در این منطقه است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن نماز گزارده است …».[6] در این حدیث شریف، عبارت «اوّلین مسجد در این منطقه» به گونه‌ای اشعار می‌نماید که پیش از مسجد قبا در دیگر مناطق نیز مساجدی وجود داشته‌اند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در آن نماز گزارده است.
2. از سخنان برخی از مفسّران چنین برمی‌آید که مسلمانان پیش از هجرت به مدینه در مکّه دارای مساجدی بوده‌اند. مثلاً مرحوم طبرسی صاحب «مجمع البیان» در تفسیر آیه 114 از سوره بقره می‌نویسد: روایتی گویای آن است که این آیه درباره مساجد مسلمانان در مکّه نازل شده است؛ مساجدی که مشرکان قریش پس از هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یارانش به مدینه آن را ویران کرده‌اند».[7]
3. در سال دوازدهم بعثت، پیمانی به نام عقبة اوّل میان پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) و گروهی از مردم مدینه منعقد گشت. پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از انعقاد این پیمان، مصعب بن عمیر را برای آموزش قرآن و احکام دینی به مدینه اعزام فرمود. درباره اقدامات مصعب در مدینه آمده‌است که او با مردم مدینه نماز جماعت می‌گزارد.[8] هم‌چنین آمده است که مسلمانان در مدینه، پیش از هجرت پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز نماز جمعه را به امامت اسعد بن زرارة بپا می‌داشتند.[9] چنان‌چه بر این نقل‌ها اعتماد کنیم و اصل برپایی نماز جمعه و جماعت را بپذیریم، بعید می‌نماید که مسلمانان این نمازها را در جایی جز «مسجد» به‌جای آورده باشند.

آن‌چه این باور را قوّت می‌بخشد آن است که ابن سعد در «الطبقات» از جایگاه نماز مصعب و اسعد بن زرارة به عنوان مسجد یاد کرده‌است. او از زنی به نام نوّار نقل می‌کند که پیش از ورود پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به مدینه، جایگاه کنونی مسجد النّبیّ (صلی الله علیه و آله)، مسجد و محلّ نماز جمعه و جماعت مسلمانان بوده‌است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز پس از ورود به مدینه، ساختمان آن را بنا نهاده‌اند.[10] سمهودی هم در «وفاء الوفاء» با ذکر همین روایت می‌گوید: «از این خبر چنین بر می‌آید که محلّ کنونی مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیش از ورود حضرت به مدینه نیز مسجد بوده است»،[11] ولی آن‌چه این گفتار را ضعیف می‌نماید، آن است که در کتاب‌های مربوط به سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمده‌است که آن حضرت، هنگام ورود به مدینه، زمینی را که مسجد النّبیّ در آن بنا شده، از صاحبان آن خریداری نموده‌اند.[12] اگر این زمین، پیش‌تر توسّط مسلمانان به مسجد تبدیل شده بوده، خریدن زمین از صاحبانش توسّط پیامبر (صلی الله علیه و آله) معنای چندان روشنی نخواهد داشت. آن‌چه با ملاحظه شواهد تاریخی، قویّ می‌نماید آن است که مسلمانان پیش از ورود پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه، در این مکان فقط نماز می‌گزارده‌اند.

4. ابن هشام در تشریح رخدادهای آغازین ورود پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه، پس از ذکر بنای مسجد «قبا» به دست پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یاران آن حضرت می‌نویسد: «پیامبر (صلی الله علیه و آله) در روز جمعه از محلّه قبا حرکت کرد و نماز جمعه را در میان قبیله بنی سالم بن عوف و در مسجدی که در دل درّه رانوناء بود، به‌جای آورد و این اوّلین نماز جمعه‌ای بود که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مدینه برپا نمود».[13] از ظاهر سخن ابن هشام چنین بر می‌آید که این مکان از پیش مسجد بوده‌است؛ جز این‌که گفته می‌شود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فقط در آن مکان نمازگزارده است و مسلمانان بعدها در آنجا مسجدی بنا کرده‌اند. همان‌گونه که مردم در موارد زیادی مصلّاها و جایگاه‌های نماز پیامبر (صلی الله علیه و آله) را برای تبرّک جستن، به مسجد تبدیل می‌کردند، ولی ظاهر سخن ابن هشام چندان با این احتمال سازگار نیست.

عبارتی که علاّمه مجلسی از «اعلام الوری» نقل می‌کند، به روشنی گویای آن است که در محلّ اوّلین نماز جمعه پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مدینه از پیش مسجدی بنا شده بوده‌است.[14] هر چند در عبارتی که در همین منبع از فروع کافی نقل شده، صریحاً آمده است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) این مسجد را در همان روز بنا نهاده و سپس در آن‌جا نماز جمعه گزارده است.[15] در هر صورت با توجّه به آن‌چه گذشت، به سختی می‌توان پذیرفت که مسجد قبا، اوّلین مسجد در اسلام است. آن‌چه در ذهن قویّ می‌نماید، آن است که مسجد قبا اوّلین مسجدی است که مسلمانان آزادانه و به طور رسمی آن را بنا نهاده‌اند؛ بنابراین قویّاً احتمال می‌رود که پیش از بنای این مسجد مقدّس، مساجد دیگری نیز بنا شده بود. بلی، ممکن است این مساجد از بنا و ساختمانی کامل برخوردار نبوده‌اند؛ مثلاً قطعه زمینی که اطراف آن تنها سنگ چینی شده‌است. به علاوه تا پیش از هجرت به مدینه و بنای مسجد قبا، شرایط اجتماعی سیاسی به گونه‌ای نبود که مسلمانان بتوانند به هنگام نماز، آزادانه در این‌گونه مساجد گرد آیند و شعائر دینی را به‌پا دارند؛ از همین‌رو، این مساجد چندان شهرتی نیافته‌اند و مورد توجّه مورّخان و سیره‌نویسان قرار نگرفته‌اند.

شواهد تاریخی به روشنی نشان می‌دهد که مسلمانان تا سال سیزدهم بعثت از داشتن مسجدی این چنین، محروم بوده‌اند. حتّی برخی بر آنند با آن‌که نماز جمعه در مکّه تشریع شد، ولی مسلمانان به دلیل جوّ فشار و اختناقی که از سوی مشرکان قریش بر مکّه اعمال می‌شد، نتوانستند این فریضه بزرگ الهی را در سرزمین مکّه به‌پا دارند.[16]

[1]. ویکی حج.

[2]. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش: السلفی، عبدالمجید، ج 2، ص 246؛ صالحی دمشقی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، ج 3، ص 268.

[3]. کردب، محمد طاهر، التاریخ القویم لمکّة و بیت الله الکریم،  تحقیق: عبدالملک بن دهیش، ج۱، ص۲۶۴؛ دانشنامه اسلامی؛ جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص ۲۴۴.

[4]. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، محقق و مصحح: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، ج 5، ص 269.

[5]. به نقل از: عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النّبیّ الاعظم (ص)، ج 2، ص 56؛ حلبی، علیّ بن برهان الدین، السیرة الحلّبیة، ج 2، ص 236.

[6]. كلينى، محمد بن یعقوب، كافی، ج 4، ص 560.

[7]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، ترجمه مترجمان، تحقيق: ستوده، رضا، ج 2، ص 2.

[8]. رک: ابن هشام، السیرة النبویّة، ج 2، ص 77.

[9]. همان.

[10]. رک: ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد بن عبد القادر عطا، ج 3، ص 609.

[11]. رک: سمهودی، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، ج 1، ص 325 و 323.

[12]. رک: االسیرة النبویّة، ج 2،ص 140 و 141؛ وفاء الوفا، ج1، ص 322.

[13]. رک: السیرة النبویّة، ج 2،ص 139.

[14]. رک: مجلسى، محمد باقر،‏ بحار الأنوار، ج 19، ص 1.8.

[15]. همان، ص 115.

[16]. آلوسی بغدادی، سیّد محمد، تفسیر روح المعانی، ج 28، ص 100؛ اسلام پدیا.