اهل بیت (علیهم السلام) و همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله)

در این که اصطلاح «اهل البیت» شامل همسران پیامبر (ص) نیز می شود، میان مفسران، محدثان و متکلمان اختلاف نظر وجود دارد:

برخی از مفسران اهل سنت اعتقاد دارند که به قرینۀ جمله های قبل و بعد آیۀ تطهیر[1] که دربارۀ همسران پیامبر اسلام (ص) است، این آیه نیز تنها شامل همسران پیامبر (ص) می شود. اینان در تأیید این نظر، به روایتی از ابن عباس که عکرمه، مقاتل، ابن جبیر و ابن سائب آن را نقل کرده اند، استناد جسته اند و می نویسند: «عکرمه در بازار فریاد می زد که اهل بیت پیامبر (ص) فقط همسران او هستند و من با هر کس که منکر این مسئله است، مباهله می کنم».^[2]

برخی از مفسران اهل سنت و همۀ مفسران شیعه این نظر را مورد نقد قرار داده و گفته اند: اگر منظور از اهل بیت در این آیه فقط همسران پیامبر (ص) بود، مناسب بود که مانند عبارات قبل و بعد که خطاب به آنان به صورت جمع مؤنث است، در این آیه هم خداوند می فرمود: «انما یرید الله لیذهب عنکن الرجس اهل البیت و یطهرکن تطهیراً» در حالی که چنین نیست و خطاب در این آیه به صورت جمع مذکر (عنکم و یطهرکم) است و این نشان می دهد که دیدگاه این گروه صحیح نیست.

ابن کثیر گفته است که اگر منظور از این روایت، آن باشد که شأن نزول آیۀ تطهیر، زنان پیامبر هستند، این سخن صحیح است، اما اگر منظور این است که مراد و مصداق آیه، زنان پیامبر (ص) باشند و نه دیگران، این سخن صحت ندارد؛ زیرا روایات فراوانی این نظر را رد می کند.^[3]

البته، سخن ابن کثیر -در این که شأن نزول آیۀ تطهیر، زنان پیامبرند-، هم صحیح نیست؛ زیرا که اولاً: این نظر مخالف سیاق آیات است. ثانیاً: مخالف روایاتی است که خود به آنها اذعان نموده است.[4]

گروه دیگری از مفسران اهل سنت، معتقد هستند که منظور از اهل بیت در آیه، همسران پیامبر (ص) و علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) هستند.^[5] گفتنی است که طرفداران این نظریه برای تأیید دیدگاه خود، به هیچ روایتی استناد نکرده اند.

بعضی از مفسران می گویند: ظاهراً آیه عام است و شامل همۀ خاندان پیامبر (ص) اعم از همسران و فرزندشان، نزدیکان، حتی غلامان و کنیزان پیامبر (ص) می گردد. ثعلبی می گوید: آیۀ تطهیر همۀ بنی هاشم یا مؤمنان بنی هاشم را نیز در بر می گیرد.^[6] این نظریه نیز مبتنی بر هیچ روایتی نیست.

گروهی از مفسران اشاره کردند که شاید منظور از اهل بیت کسانی باشند که صدقه بر آنان حرام است. این نظریه بر حدیثی از زید بن ارقم مستند است که از او پرسیده شد، اهل بیت پیامبر (ص) چه کسانی هستند؟ آیا زنان پیامبر (ص) نیز جزء آنان به شمار می روند؟ زید گفت: زنان نیز جزء اهل بیت هستند، اما اهل بیت پیامبر (ص) کسانی هستند که صدقه بر آنان حرام است؛ یعنی آل علی (ع)، آل عقیل، آل جعفر و آل عباس.^[7] به گفته ابوالفتوح رازی، این نظر، قولی شاذّ و نادر است و مستندی ندارد.[8]

همۀ مفسران شیعه و بسیاری از مفسران اهل سنت – به استناد شواهد و قراین و روایات فراوانی از پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد و دیگر امامان (ع) و نیز ام سلمه، عایشه، ابوسعید خدری، ابن عباس و دیگر اصحاب- اعتقاد راسخ دارند که آیۀ تطهیر در شأن اصحاب کساء؛ یعنی حضرت محمد (ص)، علی ، فاطمه، حسن و حسین (ع) نازل شده است و منظور از اهل بیت آنان هستند.[9] و همسران پیامبر (ص) در این معنا داخل نیستند هر چند از احترام متناسب با شأن خود برخوردارند. این روایات برچند دسته اند که بخشی از آنها را از نظر می‏گذرانیم:

الف: روایاتی که از خود همسران پیامبر (ص) نقل شده و می‏گوید: هنگامی که پیامبر (ص)، سخن از این آیه شریفه می‏گفت، ما از او سؤال کردیم که آیا جزء آن هستیم؟ فرمود: شما خوب هستید، امّا مشمول این آیه نیستید! از آن جمله روایتی است که ثعلبی در تفسیر خود از عایشه چنین نقل می‏کند: هنگامی که از او در باره جنگ جمل و دخالت او در آن جنگ ویران گر سؤال کردند، (با تأسف) گفت: این یک تقدیر الهی بود!، و هنگامی که در باره علی (ع) از او سؤال کردند چنین گفت: آیا از من در بارۀ کسی سؤال می‏کنی که محبوب ترین مردم نزد پیامبر (ص) بود، و از کسی می‏پرسی که همسر محبوب ترین مردم نزد رسول خدا (ص) بود، من با چشم خود، علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را دیدم که پیامبر (ص) آنها را در زیر لباسی جمع کرده بود و فرمود: خداوندا! اینها خاندان من و حامیان من هستند ، رجس را از آنها ببر و از آلودگی ها پاکشان فرما، من عرض کردم ای رسول خدا آیا من هم از آنها هستم؟ فرمود: دور باش، تو بر خیر و نیکی هستی (اما جزء این جمع نمی‏باشی).^[10] این گونه روایات با صراحت می‏گویند که همسران پیامبر (ص) جزو عنوان اهل بیت (ع) در این آیه نیستند .

ب: روایات بسیار فراوانی در مورد حدیث کساء به طور اجمال وارد شده که از همه آنها استفاده می‏شود، پیامبر (ص)، علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) را فرا خواند -و یا به خدمت او آمدند- پیامبر (ص) عبائی بر آنها افکند، و فرمود: خداوندا! اینها خاندان من هستند، رجس و آلودگی را از آنها دور کن، در این هنگام آیه «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس» نازل گردید .

دانشمند معروف حاکم حسکانی نیشابوری در شواهد التنزیل این روایات را به طرق متعدد از راویان مختلفی گردآوری کرده است.^[11]

در این جا این سؤال جلب توجه می‏‌کند که هدف از جمع کردن آنها در زیر کساء چه بوده؟ گویا پیامبر (ص) می‌‏خواسته است کاملاً آنها را مشخص کند و بگوید آیه فوق، تنها در باره این گروه است، مبادا کسی مخاطب را در این آیه تمام بیوتات پیامبر (ص) و همه کسانی که جزو خاندان او هستند بداند.

حتی در بعضی از روایات آمده است که پیامبر (ص) سه بار این جمله را تکرار کرد: «خداوندا اهل بیت من اینها هستند پلیدی را از آنها دور کن».^[12]

ج: در روایات فراوان دیگری می‏خوانیم: بعد از نزول آیه فوق، پیامبر (ص) مدت شش ماه، هنگامی که برای نماز صبح از کنار خانه فاطمه (ع) مى‏گذشت صدا مى‏زد: «هنگام نماز است اى اهل بيت!، خداوند مى‏خواهد پليدى را از شما اهل بيت دور كند و شما را پاك سازد». اين حديث را” حاكم حسكانى” از” انس بن مالک” نقل كرده است.^[13]

در روایت دیگری که از ابو سعید خدری از پیامبر (ص) نقل شده می‏خوانیم : پیامبر (ص) این برنامه را تا هشت‏ یا نه ماه ادامه داد.^[14] حدیث فوق را ابن عباس نیز از پیامبر (ص) نقل کرده است.^[15]

این نکته قابل توجه است که تکرار این مسأله در مدت شش یا هشت‏ یا نه ماه به طور مداوم در کنار خانه فاطمه (ع) برای این است که مطلب را کاملا مشخص کند تا در آینده تردیدی برای هیچکس باقی نماند که این آیه تنها در شأن این گروه نازل شده است ‏به خصوص این که تنها خانه‏ای که در ورودی آن به مسجد پیامبر (ص) باز می‏شد (بعد از آن که دستور داد درهای خانه‏های دیگران به سوی مسجد بسته شود) در خانه فاطمه (ع) بود و طبعاً همیشه جمعی از مردم به هنگام نماز این سخن را در آن جا از پیامبر(ص) می‏شنیدند.

با این حال جای تعجب است که بعضی از مفسران اصرار دارند که آیه مفهوم عامی دارد و همسران پیامبر (ص) نیز در آن وارد هستند، هر چند اکثریت علمای اسلام، اعم از شیعه و اهل سنت آن را محدود به این پنج تن می‏دانند .

از همه اینها گذشته، پاره‌‏ای از همسران پیامبر (ص) در طول زندگی خود به کارهایی دست زدند که هرگز با مقام معصوم بودن سازگار نیست، مانند ماجرای جنگ جمل که قیامی بود بر ضدّ امام وقت که سبب خونریزی فراوانی گردید و به گفته بعضی از مورخان تعداد کشته شدگان این جنگ به هفده هزار نفر بالغ می‏شد .بدون شک این ماجرا به هیچ وجه قابل توجیه نیست و حتی می‏‌بینیم که خود عایشه نیز بعد از این حادثه، اظهار ندامت می‏‌کند.^[16]

د: روایات متعددی از ابو سعید خدری صحابی معروف نقل شده که به صراحت گواهی می‏دهد این آیه تنها درباره همان پنج تن نازل شده است.^[17]این روایات به قدری زیاد است که بعضی از محققان آن را متواتر می‏دانند .نویسنده کتاب شواهد التنزیل که از علمای معروف اهل سنت است‏ بیش از 130 حدیث در این زمینه نقل کرده است^[18].

پس این مطلب از نظر روایات قطعی است که منظور از اهل بیت در آیۀ شریفه (احزاب، 33)، پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) می باشند. اهل بیت پیامبر گرامی اسلام (ص) و آل عبا در اصطلاح به این پنج تن گفته می شود و شامل همسران آن حضرت (ص) نمی شود؛ دلیل آن نیز روایات فراوانی است که محدثان و علمای شیعه و اهل سنت از پیامبر (ص) نقل کرده اند.