اندیشه و مکتب سید مرتضی علم الهدی

سید مرتضی به لحاظ علمی، علاوه بر فقه، اصول فقه و کلام که در آنها تبحر فوق العاده ای داشت و کتاب های زیادی پیرامون آنها تألیف کرد، با مطالعه و تأمل در ادبیات عرب، مانند نحو، شعر، لغت و به طور خاص، تفسیر قرآن نیز کتاب هایی را به رشته تحریر درآورد.

روش او در اصول، پيروى از دليل عقل بود؛ از اين رو نه تنها با اشاعره بلكه حتّى با ظاهريان از اماميه نيز مخالفت مى كرد. در فقه به خبر واحد عمل نمى كرد و در استنباط احكام از ادله اصوليه لفظيه و عقليه استفاده مى كرد؛ لذا با محدّثان و اخباريان از اماميه نيز موافق نبود.[1]

پس در حوزه علوم نظری، می توان سید مرتضی را پدر عقل گرایی در مکتب شیعه معرفی کرد. هرچند شیخ مفید؛ استاد سید مرتضی، در مقابل مکتب قم به رهبری شیخ صدوق، عقل گرایی را در اندیشه کلامی شیعه توسعه داد، اما این سید مرتضی بود که با صراحت اعلام کرد: اولین تکلیف انسان ها، تکلیفی ذاتا عقلی است نه نقلی. او در کتاب «الاصول الاعتقادیه» می گوید: «بدان که نخستین عمل از اعمال قلبی که به عهده انسان گذاشته شده، این است که پروردگار خویش را بشناسد و تنها راه برای این شناسایی، استدلال کردن به حدوث اجسام و نظایر آنها است».[2]

سید مرتضی با قاضی عبدالجبار همدانی معتزلی (متوفی 415 ق) معاصر بود و مدتی در نزد وی شاگردی کرد. عبدالجبار در آن زمان قاضی القضات رکن الدوله دیلمی بود و به ترویج اندیشه های اعتزالی می پرداخت. سیدمرتضی در این زمان بود که قلم به دست گرفت و اندیشه شیعه را بار دیگر با عقلانیت عجین کرد. او، حتی آرای شیخ مفید را در امامت و مباحث عقیدتی دیگر، به نقد کشید، تا از شیعه اندیشه ای پیراسته عرضه کند. گرایش سیدمرتضی به عقلانیت تا بدان جا است که همگان را (همراه با قَسَم) به پرهیز از تقلید در مسائل نظری دعوت می کند. او این گونه می آورد: هر آن که درباره مطلب ما در این کتاب (الذخیره) اندیشه نماید، قَسمش می دهیم که در هیچ یک از رهیافت ها و دلایل آن از ما تقلید نکند و بر اساس حسن ظن، از اندیشه ها و تأمل، به این سبب که ما به اندازه کافی زحمت کشیده ایم، باز نماند، بلکه در هر گزاره ای، مانند شخصی که از ابتدا می خواهد شروع کند، نظر نماید و از این طریق تلاش نماید تا حق را از باطل و راست را از دروغ تشخیص دهد و در هر مطلبی که اندیشه می کند، اعتدال گرایی را از دست ندهد.[3]

[1]. برگرفته از دانشنامه مجازی ویکی شیعه.

[2]. علم الهدی، سید مرتضی، الاصول الاعتقادیة، ج2، ص 79ا؛ اقتباس از پایگاه اطلاع رسانی حوزه نت.

[3]. علم الهدی، سید مرتضی، الذخیرة، تحقیق: الحسینی، سید احمد، ص 607؛ موسسه فرهنگی و هنری نور راسخون.