امنیت شهر قم و شیوع بیماری کرونا در آن

شبهه: در برخی روایات توصیه شده، هنگام نزول بلاها و فتنه‌های فراگیر به شهر قم پناه ببرید که بلاها از آن‌جا رانده می‌شوند. در حدیثی آمده است: «هنگامی که بیماری‌ها همه‌ شهرها را فرا گیرد، به قم و اطراف آن پناه برید که بلا از قم دفع شده است»،[1] در حالی که گاه خود قم، محل نزول بلا و انتشار برخی بیماری‌ها می‌شود!؛ همانند زمان شیوع بیماری کرونا که قم خود گرفتار این ویروس و انتشار آن شد، به گونه‌ای که بعضی از مردم از این شهر فرار کرده و به شهرهای دیگر پناه بردند. این احادیث تا چه اندازه درست است؟.

پاسخ:

ابتدا باید گفت: هیچ منطقه‌ای در دنیا در امنیت مطلق نبوده و مردم آن از بیماری و مرگ در امان نیستند. خداوند متعال در این باره می‌فرماید: «هرکجا باشید مرگ به سراغتان خواهدآمد، حتی اگر در برج‌های مستحکم باشید».[1] هم‌چنین قرآن کریم بارها تأکید کرده است که تمام مردم همواره در معرض آزمایش، ابتلاء و فتنه هستند،[2] و هیچ‌‌گروه و یا اهالی هیچ‌منطقه‌ای از این سنت قطعی خداوند استثنا نشده‌اند. این سنت قطعی خداوند تا اندازه‌ای تخلّف‌ناپذیر است که حتی با پذیرش دعای حضرت ابراهیم (علیه السلام) در مورد امن قرار دادن شهر مکه،[3] مردم این شهر عمر جاودان نداشته و حتی در این شهر، قتل و غارت‌هایی رخ داده[4] و بیماری‌های زیادی نیز در آن شیوع یافته تا آن جا که  در سال شیوع بیماری کرونا در عربستان، مراسم حج برای زائران خارجی ممنوع شده و فقط به حجاج آن کشور اختصاص یافت. در صدر اسلام، مشرکان مکه، امنیت مسلمانان ساکن در آن‌جا را تا حدی به خطر انداختند که آنان وادار به هجرت از این حرم امن الهی شدند.

با تمام آن‌چه ذکر شد، هیچ مسلمانی معتقد نیست که امنیت وعده داده شده از طرف خداوند، وعده‌ای دروغین بوده، بلکه مراد از امنیت موجود در مکه را یا امنیت نسبی دانسته و یا آن ‌را امنیت تشریعی می‌دانند؛ یعنی همواره باید قانونی باشد که امنیت این شهر را بیش از مناطق دیگر تضمین کند، و همین لزوم قانون‌گذاری جهت امنیت، نعمت بسیار بزرگی است که در احکام حج نیز به آن پرداخته شد؛[5] از این‌رو قبل از ورود به احادیث مرتبط با پناه‌گاه بودن شهر قم، باید به این موضوع توجه شود که: «این‌گونه نیست که شهر مکه، شهر قم و یا هر منطقه‌ای از جهان، از سنت‌های الهی مرگ، آزمایش‌ها، فتنه‌ها، بیماری‌ها و … کاملاً در امان بوده و خداوند به ساکنان آنها وعده داده باشد که هیچ خطری آنها را تهدید نکرده و منطقه‌ای که در آن ساکن‌اند نیز به عنوان هیچ عامل تهدیدی برای دیگر مناطق به شمار نخواهد آمد!».

با این مقدمه، به بررسی روایات مرتبط با شهر قم پرداخته می‌شود:

یکی از مشهورترین روایاتی که در این زمینه وجود دارد، همان روایتی است که در پرسش به آن اشاره شده است: «اذا عَمَّتِ الْبُلْدانَ الفِتَن فَعَلَیکمْ بِقُمْ وَحَوالیها وَ نَواحیها فَانَّ الْبَلاءَ مَدْفُوعٌ عَنْها»؛[6] «هنگامی که تمام شهرها دچار فتنه‌ شدند، به قم و اطراف آن پناه ببرید؛ زیرا بلا از قم دفع ‌شده است». در این روایت به فتنه‌ها و آزمایش‌ها اشاره شده و نه به بیماری‌ها و از طرفی سند این حدیث، متصل نبوده و وجود فردی؛ مانند «ابی جمیله»[7] در بین راویان آن، موجب می‌شود که این روایت اعتبار چندانی نداشته باشد، اما تعداد روایاتی که شهر قم را به عنوان پناه‌گاهی برای مؤمنان اعلام می‌کند بیش از آن است که بتوان مجموعه آنها را غیر معتبر دانست؛ به عنوان نمونه، از امام صادق (علیه السلام) نقل است: آن‌گاه که بلا و گرفتاری به شما روی آورد، به قم پناه برید که قم پناه‌گاه فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) است.[8]

تحلیل مجموعه روایات مرتبط با قم، آن است که هر کدام از آنها به جنبه خاصی از امنیت اشاره می‌کند و از هیچ کدامشان امنیت صد‌در‌صد از هر بلا و هر فتنه – آن هم در تمام زمان‌ها – برداشت نمی‌شود:

الف) امنیت در مقاطع مشخص زمانی:

سلیمان بن صالح می‌گوید: روزی خدمت امام صادق (علیه السلام) شرفیاب بودیم که سخن از فتنه و آشوبِ بنی عبّاس به میان آمد. عرض کردیم: خداوند ما را فدایتان سازد، در این زمان، پناهگاه و راه فرار کجاست؟! فرمود: باید به سمت کوفه و یا قم و اطراف آنها پناه جُست. سپس فرمود: پیروان و دوست‌داران ما در قم به‌سر‌می‌برند و در این شهر، آبادانی و ساخت و ساز فراوانی صورت خواهد گرفت و مردم زیادی روانه این شهر شده و در آن سکونت می‌گزینند تا جایی که رودخانه، وسط شهر آن‌ها قرار خواهد گرفت».[9]

در این روایت، مراد از فتنه و بلاها، سختی‌ها و دشواری‌هایی بود که خلافت بنی‌عباس برای شیعیان و دوست‌داران اهل‌‌بیت (علیهم السلام) ایجاد می‌کردند؛ از این‌رو امامان (علیهم السلام)، به شیعیان سفارش می‌کردند به مناطق امنی؛ مانند کوفه و قم پناه برند؛ چراکه در آن نواحی دوست‌داران اهل‌بیت (علیهم السلام)، تجمّع و نفوذ بیشتری داشتند و آسیب‌رساندن به آنها دشوارتر بود. در همین راستا، علامه مجلسی، ذیل روایاتی که به وضعیت شهرهایی مانند قم می‌پردازد، این تحلیل را عرضه می‌دارد: ممکن است در زمان‌های مختلف، وضعیت مردم این شهرها متفاوت باشد و آن‌چه در روایت آمده تنها ناظر به وضعیت مردم آن شهرها در زمان صدور روایت باشد.[10]

ب) امنیت از انحرافات فکری و عقیدتی:

برخی روایات ناظر به مصون‌بودن نسبی مردم قم از شبهات و انحرافات فکری و مذهبی است، و قم از این جهت به عنوان پناه‌گاه شیعیان معرفی شده که محل حضور افراد باتقوا و دانشمند می‌باشد. عنصری که در طول تاریخ اسلام تا به امروز با فراز و نشیب‌هایی شاهد آن هستیم:

«…درود خدا بر ساکنان قم! خداوند سرزمین‌شان را با باران سیراب کند و برکت‌های خود را بر آنان فرو فرستد و گناهان‌شان را به نیکی‌ها تبدیل کند. آنان اهل رکوع و سجده‌ و قیام و قعودند (همواره در حال عبادت‌اند). آنان فقیهان دانشمند و بافهم‌اند. آنان هم روایت را نقل می‌کنند و هم آن‌را می‌فهمند. آنان عبادت نیکویی دارند».[11]

با این نگاه، قم پناه‌گاه مردم هنگام بحران‌های معنوی خواهد بود و روایات ناظر به آن، مشابه با این روایت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است که فرمود: «فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الْفِتَنُ کَقِطَعِ‏ اللَّیْلِ‏ الْمُظْلِمِ‏ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآن»؛[12] «هرگاه فتنه‌ها مانند پاره‌های شب تاریک دامن‌گیرتان شد، پس به قرآن مراجعه کنید». به عبارتی، قرآن انسان‌ها را از فتنه‌ها و بحران‌های معنوی نجات می‌دهد و چه بهتر که نکات دقیق آن‌را از قرآن‌شناسان و دانشمندانی که در شهرهایی؛ مانند قم سکونت دارند، جویا شوید.

ج) امنیت نسبی در رخدادهای متصل به زمان ظهور:

عبدالله بن سنان نقل می‌کند: از امام صادق (علیه السلام) در مورد سرزمین‌ جبل (مناطق مرکزی ایران) پرسیده شد و این‌که هنگام ظهور، برخی شهرهای آن نابود خواهند شد. امام فرمود: منطقه‌ای در آن‌جا به نام قم وجود دارد که مرکز اجتماع شیعیان ماست.[13]

د) امنیت به شرط رعایت تقوا:

در روایتی می‌خوانیم که خاک قم، خاک مقدسی است و ساکنان آن‌جا به ما دل بسته‌اند و ما به آنان دل بسته‌ایم. هیچ ستم‌کاری در صدد رساندن آسیب‌ به آنها برنمی‌آید، مگر آن‌که خداوند به سرعت او را مجازات می‌کند. البته این امتیاز تا زمانی است که به برادرانشان خیانت نکنند که اگر رفتاری خیانت‌کارانه در پیش بگیرند، خداوند بدترین ستم‌کاران را بر آنان مسلط خواهد ساخت.[14]

روایت اخیر با صراحت به نسبی‌بودن این امنیت اشاره می‌کند؛ از این‌رو حتی اگر شهر مقدسی؛ مانند قم وجود داشته باشد که گروهی از اهالی آن – نه تمام آنها – مسیری غیر از مسیر تقوا در پیش بگیرند، هیچ بعید نیست که برخی امتیازات آنها – هر چند به صورت مقطعی – از آنها برداشته شود و بیماری‌ها و برخی از دیگر مشکلات، دامن‌گیر این شهر شود و این منافاتی با آن ندارد که شهر قم هم‌چنان شهر مقدسی باقی بماند که در زمان غیبت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تا زمان ظهور آن‌حضرت، عهده‌دار رساندن پیام مکتب شیعی به تمام جهانیان باشد. موضوعی که در روایات فراوانی بدان اشاره شده است و عملاً نیز مشاهده می‌شود که این پیش‌بینی‌ها، به وقوع پیوسته و امروزه شهر قم، بزرگ‌ترین مرکز رساندن پیام تشیع به گوشه و کنار دنیا است و شیعیان تمام جهان برای کسب دانش، یا به این شهر آمده و یا با آن در ارتباط هستند.[15]

[1]. نساء، 78.

[2]. بقره، 155؛ محمد، 31؛ عنکبوت، 2 و … .

[3]. «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً …»، ابراهیم، 35؛ «أَ وَ لَمْ یرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً …»، عنکبوت، 67.

[4]. جهت آگاهی بیشتر در این‌باره، ر.ک: سایت اسلام‌کوئست، «نازل نشدن عذاب بر لشکریان یزید».

[5]. جهت آگاهی بیشتر در این‌باره، ر.ک: سایت اسلام کوئست، «دعای حضرت ابراهیم (علیه السلام) برای امنیت مکه».

[6]. بحار الأنوار، ج ‏57، ص 214.

[7]. واسطی بغدادی، احمد بن حسین، الرجال (لابن الغضائری)، محقق/ مصحح: حسينى، محمد رضا، ص 88.

[8]. بحار الأنوار، ج ‏57، ص 215.

[9]. همان.

[10]. همان، ص 207.

[11]. همان، ص 217.

[12]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، ص 599.

[13]. بحار الأنوار، ج 57، ص 212.

[14]. همان، ص 218 و 219.

[15]. برگرفته از سایت اسلام کوئست، با اندکی تصرف.