امام صادق (علیه السلام) و نفس زکیه

اختلاف میان فرزندان امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) از آن‌جا پدید آمد که عبدالله بن حسن بن حسن فرزندش محمد را به عنوان قائم آل محمد[1] معرفی کرد. پس از آن بود که این اختلاف شدّت گرفت و البته عباسیان نیز در طول زمان، در تشدید این اختلاف فعالیت می‌کردند. بعد از قیام و شهادت زید، بنی هاشم، از علوی و عباسی ـ به جز امام صادق (علیه السلام) و چند نفر دیگرـ بر بیعت محمد بن عبدالله گردن نهادند.

می توان گفت که در آن زمان هنوز امید آن که به قدرت مستقلی برسند نداشتند و به همین مقدار که در جنبش نفس زکیه به نوایی برسند، راضی بودند. جریان بیعت علویان و عباسیان با نفس زکیه را، ابوالفرج اصفهانی به تفصیل نقل کرده است. بنا به نقل او، از عباسیان، داود بن علی، ابراهیم امام، صالح بن علی، منصور و سفاح در این بیعت حاضر بودند. زمانی که در آن محفل از امام صادق (علیه السلام) سخن به میان آمد، عبدالله بن حسن پدر نفس زکیه گفت: حضور جعفر در این‌جا لزومی ندارد؛ زیرا او کار شما را خراب می‌کند. زمانی هم که امام مخالفت خود را با قیام آنها اعلام کرد، عبدالله بن حسن این عمل او را حمل بر حسادت کرد.[2] بیعت مزبور به جایی نرسید و عباسیان به قدرت رسیدند. بعدها، نفس زکیه فعالیت خود را آغاز کرد و در سال 145 در مدینه شورید اما اندکی بعد به دست نیروهای منصور به قتل رسید. برادرش ابراهیم هم در سال 146 در بصره شورید که او نیز کشته شد. در جریان شورش نفس زکیه در مدینه، امام صادق (علیه السلام) از مدینه خارج شده و به منطقه فُر‎‏ْع در راه مدینه به مکه رفتند و پس از پایان ماجرا به مدینه بازگشتند.[3] پیش از آن هم منصور از امام صادق به خاطر فتنه انگیزی عبدالله بن حسن و فرزندانش گله کرد. حضرت اختلاف میان خود و آنها را به وی یادآور شد و با اشاره به آیه دوازده سوره حشر[4] اشاره کردند که این حرکتی مورد حمایت عامه مردم نیست.[5]

بسیاری از وابستگان به بنی الحسن هم در زندان منصور درگذشتند که فهرست نام آنها را ابوالفرج آورده است. این قیام ها و شکست ها، سرآغاز قیام های بعدی بود که به طور عمده با شکست مواجه شد. نخستین قیام پیروز در شرق اسلامی، در طبرستان رخ داد که منجر به تأسیس دولت زیدی در این دیار شد.

این شکست سرآغاز شکست های دیگری برای زیدی ها بود که در عراق و ایران دست به شورش نظامی زدند، گرچه یکی از این قیام ها ـ قیام حسن بن زید ـ در طبرستان به پیروزی نسبی نائل آمد و برای مدتی ـ نزدیک به نیم قرن (نیمه دوم قرن سوم) دوام آورد.