اقسام و انواع نسخ در قرآن

اساتید علوم قرآنی اقسام مختلفی برای نسخ در قرآن بیان داشته‌اند، ما در این‌جا به تقسیمات آیت الله خویی و توضیح آن می‌پردازیم.

مرحوم خويى برای نسخ سه قسم را بيان كرده است: 1. تلاوت، نسخ شده باشد، ولى حكم باقى مانده باشد. 2. تلاوت و حكم هردو نسخ شده باشد. 3. حكم تحريف شده باشد و تلاوت باقى مانده باشد.

توضیح:

1. نسخ تلاوت بدون حکم؛ به این معنا که خود آیه برداشته شود، ولی حکم آن استمرار داشته باشد. این نوع نسخ به دلیل این که برگشتش به تحريف در قرآن است و قول به تحريف از نظر ما شیعیان باطل است؛ بر این اساس در قرآن راه ندارد.
2. نسخ حکم و تلاوت، به این معنا که آیه‌ای از قرآن که دارای حکمی از احکام الله بوده، نسخ گردد. این نوع نسخ به دلیل استلزام قبول وقوع تحريف در قرآن مردود و باطل بوده و امکان ندارد.
3. نسخ حکم بدون تلاوت، این نوع نسخ هم ممکن است و هم در قرآن واقع شده و مورد اتفاق مفسران است و این نوع از نسخ نه تناقض كلامی است و نه اختلاف نظر و تجدید رأی، بلكه یک اختلاف حكمی ناشی از مصداق است. به این معنا كه یک مصداق چون در شرایط معینی ممكن است دارای مصلحتی باشد، حكم خاص به آن تعلق می‌گیرد و همین كه در اثر تغییر شرایط، مصلحت مزبور از بین رفت، حكم نیز تغییر پیدا می‌كند؛ یعنی از همان اول این حکم دارای مصلحت محدود و موقت بود.

برخی از آیات قرآن نظیر آیۀ 101 سوره نمل و 106 و 107 سوره بقره درصدد بیان همین معنا است؛[1] از این رو ناسخ و منسوخ به حسب ظاهر با هم منافات دارند، ولی در واقع تناقضی بین آنها وجود ندارد؛ زیرا هر كدام دارای مصلحت خاص خود هستند، اما در ناسخ آن، مصلحت بعد از مصلحتی است كه در منسوخ بوده است؛ بنابراین، وجود این اختلافات ظاهری به همین دلیل است و این مسئله به هیج وجه به معنای وجود تناقض و نفی و تبدیل در آیات نیست.[2]

.[1] «هر آیه ای را منسوخ یا ترک کنیم بهتر از آن یا همانند آن را می آوریم …»، بقره، 106. نک: فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 3، ص 636؛ مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه ج 11، ص 405 و ج 1، ص 388؛ برخی از آیات نسخ شده عبارتند از: آیات 15 و 16 سوره نساء كه به‌وسیله آیه 2 سوره نور نسخ گردیده، هم چنین آیه 12 سوره مجادله که درباره صدقه دادن، قبل از خلوت حضرت با رسول الله (صلی الله علیه و آله) است که آیه 13 همین سوره آن را نسخ کرد.

[2]. خویی، سید ابو القاسم، البيان في تفسير القرآن، ص 283 – 286؛ برگرفته از سایت اسلام پدیا.