کپی شد
اقدامات عمرانی شاهان صفویه در عتبات عالیات
اماکن مقدس شیعیان در عراق، همواره در طول تاریخ، مورد علاقه و توجه مسلمانان، به ویژه شیعیان بوده است؛ به این سبب، دولت‌مردان و سران حکومتی شیعه با توجه خاص‌شان به این اماکن، آبادانی و تکریم جایگاه و قبور ائمه (علیهم السلام) را در برنامه سیاسی و مذهبی خویش قرار می‌دادند. پس از تشکیل دولت صفوی و رسمیت یافتن مذهب تشیع از سوی آنان، هم‌چنین به جهت اهداف مذهبی، فرهنگی و سیاسی صفویان در ایران و عراق؛ عتبات عالیات، رشد و توسعه چشم‌گیری یافت و اقدامات عمرانی در شهرهای مقدس سامراء، کاظمین، کربلا و نجف به اوج خود رسید.
عتبات در عصر شاه اسماعیل اول
هنگامی که شاه اسماعیل اول، در سال 914 قمری/1508میلادی، به خاک عراق قدم نهاد، هم‌زمان با ورود شاه اسماعیل به عراق، اقدامات عمرانی و تلاش برای بازسازی و توسعه عتبات آغاز شد. او برای هر یک از شش عتبه مقدسه، شش صندوق جدید (بر روی قبرهای مقدس) منقش به نقوش اسلامی و در کمال زیبایی قرار داد. ساخت این صندوق‌ها که هر کدام شاهکاری هنری به شمار می‌آید، تا سال 932 قمری، به طول انجامید. ظاهراً، هر یک از آنها به وسیله هنرمندانی جداگانه ساخته شده‌اند؛ زیرا صندوقی که بر روی آرام‌گاه امام جواد (علیه السلام) در کاظمین قرار دارد، از نظر فن خاتم‌سازی و منبّت‌کاری، جزء زیباترین و برترین آنهاست. این صندوق که در سال 926 قمری ساخته شد، «به قدری ریز و پرکار است که شاه‌کار آن با چشم غیرمجهز دیده نمی‌شود…».
هم‌چنین به دستور وی، در آستانه هر یک از ائمه (علیهم السلام)، نقاره‌خانه‌هایی ساختند که در آنها هم‌چون دربار سلاطین، هر روز صبح و عصر به انجام مراسم می‌پرداختند. نیز برای آبادانی شهر نجف و حتی رساندن آب به حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه السلام) تلاش بسیار انجام داد.
اقدامات عمرانی شاه تهماسب اول
شاه تهماسب اول (930 ـ 996 قمری)، در گسترش عتبات، سعی بسیار می‌نمود، و با اعتقاد به تأثیر فراوان عتبات عالیات بر تأیید مذهب تشیع و حکومت تازه تأسیس صفوی، در آبادانی آن کوشید. به فرمان او، تعمیرات گسترده‌ای در حرم امام حسین (علیه السلام) و حضرت ابوالفضل (علیه السلام) در کربلا آغاز شد، و صحن شمالی حرم امام (علیه السلام) در این زمان، بنا گردید.
از اصلاحات شاه تهماسب «مناره العبد» یا «مناره غلام» بود که از زیباترین آثار هنر و معماری در اماکن مقدس عراق به شمار می‌آید. «مناره العبد» یا «مناره مرجان» با ارتفاع چهل متر در طرف شمال شرقی صحن مطهر قرار داشت، و بلندترین و باشکوه‌ترین مناره در تمام اعتاب مقدس عراق به شمار می‌آمد که پس از دو قرن، در سال 982 قمری، به دستور شاه تهماسب صفوی، بار دیگر تعمیر و تزیین گردید. هم‌چنین شاه تهماسب در جهت بهبود شرایط اقتصادی شیعیان کربلا و آسایش حال زائران، دستور حفر نهری را از رودخانه فرات به سوی شهر کربلا داد که به «تهماسیه» معروف شد. اقدامات عمرانی او آستانه حضرت ابوالفضل (علیه السلام) را نیز شامل شد، که آن با زیباترین و نفیس‌ترین کاشی‌ها و فرش‌های ایرانی تزیین گردید.
عتبات در عصر شاه عباس اول
زمانی که شاه عباس اول، مظفرانه قدم به خاک عراق نهاد، مشاهد مشرفه در عراق با توسعه و آبادانی فزاینده‌ای مواجه گردید. در این زمان، حرم مقدس حضرت علی (علیه السلام) در نجف اشرف در جایگاه اوّل قرار داشت. در واقع، بنای اصلی نجف، در این دوران گذاشته شد. شیخ بهایی، وظیفه طراحی و نظارت بر بنای این آستانه مطهر را بر عهده یافت. او طرح بسیار جامع و باشکوهی را ایجاد کرد. گنبد بسیار رفیعی برای حرم بنا شد و اطرافش را رواقی به عرض دوازده زراع که گرداگرد آن رواق، حجرات ساختند و درهای بسیار نفیس از هنر خاتم‌کاری بر آنها نصب نمودند. قبه حرم با کاشی‌های زمرّدی منقّش آراسته شد و داخل آن با بهترین کاشی‌های اصفهان و سنگ‌های مرمر، تزیین گردید. درِ چوبی قدیمی حرم را برداشتند و دری از نقره به جای آن قرار دادند. وضوخانه، کاروان‌سرا، دارالشفاء و مطبخ نیز جهت اقامت و آسایش زائران دور و نزدیک ساخته شد.
ناصرالدین شاه قاجار در سفرش به عتبات در سال 1287قمری، در زیارت از حرم حضرت علی (علیه السلام) می‌نویسد: «فرش‌های ابریشمی قالی که صفوی؛ یعنی شاه عباس انداخته است و رقم هم دارد (کلب علی عباس)؛ مثل این است که امروز از کارخانه در آمده است».
هم‌چنین به دستور شاه عباس، ضریح‌های فولادی با شکوهی ساخته شد که روی هر شش صندوق قدیمی در سامراء، کاظمین، کربلا و نجف قرار گرفت، و در همه این اماکن مقدس، در حد توان، ساخت و سازهایی انجام داد. شاه، به تعمیر کاشی‌کاری حرم امام حسین (علیه السلام) نیز دستور داد و ویرانی و آسیب‌های حرم کاظمین (علیهما السلام) را بر طرف نمود.
اقدامات عمرانی در عتبات پس از شاه عباس
شاه صفی در سفر نظامی ـ مذهبی به بغداد (در برابر پیش‌روی سپاه عثمانی) در سال 1042قمری، به زیارت عتبات مقدس ائمه اطهار (علیهم السلام) مشرف شد، و به آبادانی و هرچه با شکوه‌تر ساختن آن عتبات تأکید نمود. او حرم کاظمین (علیهما السلام) را ـ که در اثر طغیان رودخانه دجله درسال 1042 قمری خراب شده بود، تعمیر نمود. هم‌چنین در شهر سامراء و عتبه مقدس عسکریین (علیهما السلام)، دستور به بازسازی و نظارت بر امور حرم را داد. شاه صفی، حرم مطهر امیرالمؤمنین (علیه السلام) را که در جنگ‌های مداوم و آتش توپ‌خانه دشمن ویران شده بود، از نو بنا کرد. به دستور او، اقدامات عمرانی در عتبه حضرت علی (علیه السلام) آغاز شد و میرزا تقی خان مازندرانی، اعتمادالدوله شاه، مأمور رفع مشکل کم‌آبی این شهر شیعه‌نشین گردید. مسأله کم‌آبی شهر نجف و کوشش برای آب‌رسانی به این عتبه مقدس و رفع این مشکل برای زائران، ساکنان و مجاوران حرم مطهر آن حضرت، مسأله تازه‌ای نبود… او دستور داد تا نهر عمیقی را از حدود حله به سوی کوفه و تا دریای نجف وصل نمایند، و به وسیله دولاب، آب را بر زمین جاری کنند و آن را به آستان مطهر برسانند. شاه صفی و اعتمادالدوله و میرزا تقی مازندرانی، سرانجام موفق شدند تا سال 1042 قمری، و در عرض شش ماه، آب را از شط فرات به نجف اشرف برسانند.
فقط یک مورد قابل ذکر در اواخر عصر صفوی وجود دارد و آن واقعه آتش‌سوزی در عتبه مطهر عسکریین (علیهما السلام) در سال 1106 قمری، است که باعث ویرانی این مکان مقدس گردید. هنگامی که سلطان حسین (1077 ـ 1135قمری) آخرین پادشاه ضعیف صفوی، از این خبر آگاه شد، تعدادی از علما را برای نوحه‌خوانی به سامراء فرستاد و برای بازسازی و تعمیر این آستانه از دولت عثمانی اجازه گرفت. حرم و رواق را دوباره سنگ‌فرش کرد و ضریح و چهار صندوق برای حرم ساختند که دو صندوق، برای قبور دو امام دهم و یازدهم شیعیان؛ یعنی امام علی النقی و امام حسن عسکری (علیهما السلام)، و دو تای دیگر برای قبر نرجس خاتون، مادر امام زمان و حکیمه خاتون، دختر امام جواد (علیهم السلام) بود و ضریحی از فولاد، روی صندوق‌ها قرار گرفت و این عتبه مطهره تا حد امکان بازسازی شد.
نکته پایانی آن که کوشش شاهان سلسله صفوی، در راه بازسازی و توسعه عتبات، نقش مهمی در گسترش مذهب و فرهنگ شیعه در سطح جهان اسلام داشت. هم‌چنین از طریق این اقدامات بود که معماری عراق، تحت تأثیر سبک معماری ایرانی قرار گرفت.[1]
[1]. برگرفته از: کاظمی دلیگانی، مریم، اقدامات عمرانی شاهان صفوی در عتبات عالیات، مجله تاریخ اسلام، شماره 29، با تلخیص.