کپی شد
اقدامات عمرانی حکومت آل‌بویه
آل‌بویه در دوران حکومت خود، خدمات عمرانی متعددی داشته که بیش‌ترین خدمات در دوران حاکمان آل‌بویه، به دوران حکومت عضد الدوله (۳۲۸ تا 362 ش) باز می‌گردد. این خدمات، از آن‌چنان اهمیتی برخوردار بوده که مورد ستایش موّرخان و جغرافی‌دانان قرار گرفته است. با این‌که تعصب «مقدسی»؛ نویسنده کتاب «أحسن التقاسیم» در جای جای کتابش مشهود است و هر جا توانسته از آل‌بویه، به‌خصوص عضد الدوله به‌بدی یاد کرده، اما خدمات ارزنده و قابل توجه او را ستوده است.[1]
بیش‌تر گزارش‌ها حکایت از آبادانی بغداد و شیراز دارد. «مسکویه رازی» که خود از نزدیک، شاهد این تلاش‌ها بوده، گزارش نسبتا مفصلی از آبادانی این شهرها ارائه داده است. با توجه به‌مجموعه گزارش‌ها، خلاصه‌ای از این تلاش‌ها و خدمات که در شهرهای مختلف انجام گرفته، ارائه می‌شود:
خدمات عضد الدوله در بغداد؛ یعنی مرکز خلافت، بسیار بود. مسکویه، شهر بغداد را پیش از اقدامات عضد الدوله به شهر نیم‌سوخته و نیمه‌ویران که به‌صورت تپه‌ای در آمده بود، توصیف کرده است. عضد الدوله در سال 369 ق، تصمیم به آبادسازی بغداد گرفت. وی ابتدا به‌تعمیر و بازسازی مساجد جامع و سپس دیگر مساجد، همت گماشت و هزینه سنگینی برای این کار صرف کرد.
از مهم‌ترین خدمات اجتماعی عام‌المنفعه‌ای که عضد الدوله به‌سال 371 و یا 372 ق در بغداد انجام داد، ساختن بیمارستان بزرگ عضدی است که وی برای تجهیز آن، 24 پزشک ماهر که در دوران خود، سرآمد پزشکان بودند؛ مانند جبرئیل بن عبدالله بن بختیشوع، ابویعقوب اهوازی و هارون بن صاعد صابئی بدان‌جا آورد. هم‌چنین، مقدار زیادی دارو، وسایل و تجهیزات برای آن بیمارستان فراهم نمود.
عضدالدوله برای زیبا سازی شهر، دستور داد خانه‌های مخروبه بازمانده از جنگ‌ها بازسازی شود و به‌کسانی که توانایی مالی نداشتند، وام داد و زمین‌های زیادی را به‌بوستان‌های تفریحی تبدیل کرد و باغ‌های رها شده‌ای را که ویرانه و لانه سگان و جای‌گاه خاک‌روبه و مردار شده بود، با سبزه و گل، آباد کرد. به‌گفته مسکویه، این گل‌ها از فارس و دیگر شهرها به‌بغداد آورده می‌شد. هم‌چنین نهرهای زیادی که خشک شده و به‌زیر خاک رفته بود، لایروبی کرد و آب در آن‌ها جاری شد و نیز راه‌ها و پل‌های زیادی ساخت.
افزون بر بغداد، آل‌بویه اقدامات عمرانی مهمی در شهرهای دیگر انجام دادند. سد عظیم «بند امیر» و یا «بند عضدی» بر رودخانه کُر (واقع درحد فاصل شیراز و اصطخر) که سبب رونق کشاورزی آن منطقه شد و نیز سدی در اصطخر، سرایی برای سمساران در کازرون، ارتباط نهر اهواز و نهر دجله (رود کارون و اروند رود) با ایجاد نهری به‌طول 24 کیلومتر (چهار فرسنگ)، ساختن بازاری در رامهرمز، بازسازی و تجدید پل‌ها و مساجد و دیگر امور عام‌المنفعه، از جمله خدمات عمرانی و اجتماعی آنان بوده است.
عضد الدوله، کاروان‌های حاجیان را از پرداخت مالیات، معاف کرد و در هر منزل‌گاهی برای آنان آبشخور ساخت. او چاه‌های زیادی را حفر کرد و چشمه‌های خشک را به‌آب رسانید، پرده کعبه را تهیه می‌کرد، برای حفاظت شهر مدینه، بارویی دور آن ساخت و به‌مجاوران شهر و بینوایان آن رسیدگی کرد، خواربار ایشان را از راه دریا و خشکی تأمین نمود و همین خدمات اجتماعی را برای زیارت‌گاه‌های نجف، کربلا و کاظمین نیز انجام داد.
عضد الدوله، در اوج قدرت، در کنار خدمات رفاهی در شهرها، به‌وضعیت روستاییان نیز توجه می‌کرد، بدین‌گونه که روستاها را به‌نمایندگانی امین سپرد تا به‌وضع آن‌ها، رسیدگی کنند و بازرسانی بر آنان گماشت تا بر کارهایشان نظارت کنند. وی فرمان داد زمان گرفتن خراج را از هنگام پیش از دِرو غَلّه به نوروز معتضدی (خرداد ماه)، به‌تأخیر اندازند. این موضوع برای کشاورزان بسیار مهم بود؛ زیرا تا پیش از این، دولت، خراج را در ایام نوروز ایرانی می‌ستاند، در حالی که محصول نرسیده بود و مردم، مجبور بودند از دیگران وام بگیرند و یا محصول خود را پیش‌فروش کنند.
متأسفانه، پس از عضد الدوله، آبادانی جز در موارد اندک، متوقف شد. در سال 383 ق، بهاء الدوله پلی در سوق الثلاثاء[2] ساخت و در سال 413 ق، مؤید الملک ابو علی رخجی؛ وزیر مشرف الدوله (فرمانروایی ۳۶۶ تا 368 ش)، بیمارستانی در «واسط» تأسیس کرد. درباره شرف الدوله (فرمانروایی ۳۶۲ تا ۳۶۸ ش) نیز گفته‌اند او به‌انجام دادن کارهای خیر، رغبت داشت و سنت مصادره اموال را برداشت.
پیش از این نیز معز الدوله (فرمانروایی ۳۲۴ تا 346 ش)، نهرهای رفیل و بادوریا[3] را مرمت و بازسازی کرد و حتی خود در این کار، مردم را همراهی کرد و با این اقدام زندگی آن‌ها را بهبود بخشید. وی در بغداد نیز می‌خواست بیمارستانی بسازد، ولی پیش از آن درگذشت. هم‌چنین با فرستادن وزیر خود «مهلبی» به‌اهواز و بصره و اقدامات مهمی که در آنجا انجام داد و موجب آبادانی این دو شهر شد. به‌سبب این تلاش‌ها، مردم معز الدوله را دوست می‌داشتند. صمصام الدوله (فرمانروایی ۳۶۸ تا ۳۷۷ ش) نیز برای دفع دشمنان، دور شیراز، بارویی ساخت.[4]
[1]. مقدسى، محمد بن أحمد، احسن التقاسيم فى معرفة الأقاليم، ترجمه: منزوى، علينقى، ج 2، ص 106.
[2]. مکانی است در بغداد و پیش از آن‌که منصور عباسی بغداد را بنا کند، مردم «کلواذی» و این منطقه، در هر ماه سه‌شنبه‌ای را در این‌جا بازارچه‌ای را راه می‌انداختند؛ بدین مناسبت، این منطقه «سوق الثلاثاء» (سه‌شنبه بازار) نامیده شد. حموی بغدادی، یاقوت، معجم البلدان، ج 3، ص 283.
[3]. دهستانی است از شهرها و بخش‌های واقع در غرب بغداد. به‌این دهستان‌ها «طسوج» می‌گفتند. «یاقوت حموی» در کتاب «معجم البلدان» می‌گوید: در روزگار ما، «بادوریا» از شهرک‌های نهر عیسی بن علی است. همان، ج 1، ص 317.