اعتبار کتاب های دعا

در این مقال بیشتر تلاش می کنیم پیرامون کتاب هایی که بیشتر در این زمینه مطرح هستند بیان و سپس پیرامون آن بحث مان را دنبال کنیم؛ از جملۀ آن کتاب ها: مصباح الزائر، و بلدالامین، مصباح کفعمی، اقبال و مزار کبیر و کتاب هایی را که علامه مجلسی در کتاب مزار به آنها استناد کرده است.

برای تبیین موضوع بحث را در سه محور پی می گیریم.

1. كتاب هاى ياد شده از ديدگاه مؤلفان و مرحوم مجلسى قابل بررسى و توجه است.

از يك سو بايد گفت: نويسندگان اين كتاب ها عنايت ويژه‏اى به كتاب هايشان داشته‏اند و به اعتبار روايات و مطالب آن اعتراف نموده‏اند، و از سوى ديگر مرحوم مجلسى نسبت به آن كتاب ها و نويسندگان آنها عنايت و عظمت خاصى قائل است.

از باب نمونه: مؤلف كتاب مزار كبير شيخ عبد اللّه محمد بن جعفر المشهدى، معروف به “ابن المشهدى” است.

اوّلاً: مؤلّف در مقدمه كتابش مى‏گويد: من در اين كتاب زيارات گوناگونى را براى مشاهد مشرّفه و مطالبى كه پيرامون ترغيب به مسجدهاى مبارك است و دعاهاى برگزيده و مناجات‏ها را، با سندهايى آورده‏ام، كه متصل به راويان موثق است و آنان اين كلمات را به سادات و بزرگان دينى مى‏رسانند.

ثانياً: مؤلّف يكى از مشايخ و بزرگان اماميه است كه در اجازات نامش آمده است و بزرگانى از او به عظمت ياد كرده‏اند!؛ مثلاً مرحوم شيخ حرّ عاملى “ابن المشهدى را فاضل جليل دانسته و به بعضى از كتاب هاى وى اشاره نموده است.[1]

علّامه مجلسى مى‏گويد: كتاب بزرگى در زيارات به تأليف محمد بن المشهدى است، كه سيّد بن طاووس نيز به آن اعتماد نموده و مدحش كرده است، و ما آن كتاب را به “مزار كبير” نام نهاده‏ايم.[2]

در جاى ديگر مى‏گويد: مزار كبير از چگونگى سندش مى‏فهميم كه كتاب معتبرى است و سيّد بن طاووس بسيارى از اخبار و زيارات خود را از اين كتاب گرفته است.[3]

مرحوم كفعمى نيز در مقدمه كتاب خود به نام “البلد الأمين” مى‏گويد: اين كتاب كه در آن عوذه‏ها و دعاها و تسبيح‏ها و زيارات نقل شده است، از پيشوايان و امامان (‏ع) توسط كتاب هايى گرفته شده، كه صحيح بودن آنها مورد اعتماد است و ما مأمور به چنگ زدن به آنها هستيم!

اما كتاب مصباح الزائر كه تأليف سيّد علی بن موسى بن طاووس است، وقتى به روايات و زيارات آن توجه مى‏كنيم، و به كتاب هاى علماى گذشته كه قبل از ايشان بوده‏اند مى‏نگريم، مى‏بينيم بسيارى از آن روايات و زيارات در كتاب هاى بزرگانى؛ مانند شيخ صدوق، شيخ مفيد، شيخ طوسى، ابن قولويه و ديگران آمده است.

در این جا به بخشى از كلام مرحوم مجلسى، درباره مصادر كتابش و نويسندگان آنها، اشاره مى‏كنيم:

ايشان در فصل دوم از مقدمه بحار مى‏گويد: بدان كه بيشتر كتاب هايى كه ما بر آن اعتماد نموده‏ايم از جهت نسبت آنها به مؤلّفشان مشهور و معلومند! مثل كتاب هاى صدوق،… و كتاب هاى بزرگانى از فرزندان طاووس كه همه آنها معروف است. و … كتاب هاى كفعمى كه شهرت آنها و فضيلت مؤلفش ما را از بيان حال آن كتاب ها و مؤلفش بى نياز مى‏كند.[4]

2. در ميان فقيهان و كار شناسان مسائل اسلامى، يكى از علوم مربوط به استنباط احكام شرعى، علم رجال و درايه درباره حديث است، روش متداول چنين است كه مى‏گويند: هر روايتى كه در مقام بيان احكام اسلامى يا معارف دينى و اعتقادى باشد بايد از نظر يك فقيه بررسى شود كه آيا از جهت سند، صحيح و قابل اعتماد است يا نه؟ وقتى بررسى شد و مشكلى از نظر سند نداشت، آن گاه از دلالت، مورد ارزيابى قرار گرفته و هر فقيهى بر اساس مبانى خود به آن تكيه نموده و از آن بهره مى‏برد.

آنچه گفته شد، روشى است كه از قرن‏هاى نزديك به زمان امامان معصوم (‏ع) و با رهنمودهاى آنان مورد توجه بوده است و لذا شيخ صدوق و مفيد و طوسى هم با توجه به علم رجال از روايات قابل اعتماد استفاده مى‏كرده‏اند، و در قرن‏هاى اخير نيز اين موضوع مورد عنايت فقيهان عالى مقام بوده و هست!

بنابراين هر روايتى كه در كتابى آمده است، هر چند آن كتاب معروف و مشهور و نويسنده آن شخصيتى بزرگوار و از عالمان بر جسته باشد، از نظر علم رجال و مانند آن مورد تحقيق قرار گرفته و پس از آن مورد عمل واقع مى‏شود.

3. نكته ديگر كه راه حلّ خوبى براى موضوع مورد بحث است و براى موارد مشابه آن در همه جا و براى همه كس راه گشا است! اين مطلب است كه فقيهان قاعده‏اى به عنوان “اخبار من بلغ” دارند، و نسبت به آن دسته از رواياتى كه در كتاب هاى دعا و زيارات و غيره آمده است و تشويق به انجام كارهاى مستحبى نموده، كه اگر داوطلبانه انجام شود ثوابى چنين و چنان دارد!، مى‏گويند: عمل كردن به اين روايات بدون تحقيق جايز است، در صورتى كه دو شرط رعايت شود: يكى اين كه دليلى بر حرام بودن آن عمل نداشته باشيم، و ديگر اين كه انجام آن كار به قصد و نيّت رسيدن به ثوابش باشد.

دليل آنان بر اين مطلب، رواياتى است كه بر اين مضمون دلالت دارد، مانند حديث: “عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (ع) يَقُولُ مَنْ بَلَغَهُ ثَوَابٌ مِنَ اللَّهِ عَلَى عَمَلٍ فَعَمِلَ ذَلِكَ الْعَمَلَ الْتِمَاسَ ذَلِكَ الثَّوَابِ أُوتِيَهُ وَ إِنْ لَمْ يَكُنِ الْحَدِيثُ كَمَا بَلَغَه”؛[5] امام باقر (‏ع) فرمود: هر كس از سوى خداوند، ثوابى براى كارى به او برسد، و آن كار را به اميد رسيدن به آن ثواب انجام دهد، آن ثواب را به او مى دهند، گر چه آن حديث آن چنان كه به او رسيده است، نباشد.

فقيهان و مراجع اين اخبار را مورد بحث قرار داده و در كتاب هاى فقهى خود مضمون آنها را پذيرفته‏اند.[6]

بنابراين رواياتى كه مى‏گويد: هر كس هنگام وضو اين دعا را بخواند، يا به هنگام خوابيدن اين ذكر را بگويد، يا در شب قدر اين دعا را بخواند، يا هنگام زيارت امامان‏ (‏ع) اين كلمات را بگويد، اجر و پاداشى چنين خواهد داشت، در اين موارد عمل به آنها نه تنها ايرادى ندارد، بلكه به حكم عقل و روايات صحيحى كه به آنها اشاره شد، مورد تفضل و عنايت خداى بزرگ قرار مى‏گيرد!

در نتيجه بايد گفت: افزون بر اين كه كتاب هاى مورد استفاده در كتاب مزار مرحوم مجلسى؛ مانند: مصباح الزائر، مصباح كفعمى، المزار الكبير و…، از ديدگاه بزرگانى كه آنها را تأليف كرده‏اند، مورد اعتماد است و مرحوم علّامه مجلسى نيز اعتبار آنها را پذيرفته است، بايد گفت: از ديدگاه اخبار زيادى كه به عنوان “من بلغه الثواب” مطرح شده نيز، قابل عمل و عنايت است و مى‏توان از راه توسّل به آنها براى رسيدن به ثواب، اميدوار بود.

[2]. بحار الانوار، ج 1، ص 18.

[3]. همان، ص 35.

[4]. همان، ص 35 – 26.

[5]. كافى، ج 2، ص 87.

[6]. مصباح الاصول، ج 2، ص 318 (تقريرات درس اصول مرحوم آية الله خويى).