اظهارات و دیدگاه ها در مورد جنگ جمل

مورخان اسلامی از قرن دوم به بعد برای اولین بار به صورت ویژه به واقعه جمل پرداخته‌اند. از جمله آنها می توان به؛ ابومخنف لوط بن یحیی، هشام بن محمد بن محمد بن سائب کلبی، محمد بن عمر واقدی، نصر بن مزاحم منقری، محمد بن زکریا بن دیار بن دینار، ابو اسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی، ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان عکبری (شیخ مفید)، منذر بن محمد کوفی، عبدالعزیز بن یحیی بن احمد بن عیسی جلودی، احمد بن محمد بن خالد برقی اشاره کرد. آثار نویسندگان فوق اگرچه مبنای‌ تألیف آثار بعدی‌ بوده‌‌، اما اغلب‌ آنها اکنون‌ در دست‌ نیست. کتاب‌ «الجَمَل‌ و النُصرة لِسید العِترة فی‌ حرب‌ البَصرة» تألیف‌ شیخ‌ مفید (متوفی‌ ۴۱۳ ق)، فقیه‌ و محدّث‌ و متکلم‌ شیعه‌ امامی‌، مهم‌ترین‌ نوشته‌ و ظاهراً تنها اثر برجای‌ مانده‌ در این‌ موضوع‌ است.[1]

اکثر گروه‌های اسلامی علی‌‏رغم تفاوت در دیدگاه های فقهی و کلامی، درباره جنگ جمل یک وجه اشتراک دارند. آنان بر اساس دیدگاه قرآن، در این که حضرت علی (علیه‏ السلام) برحق بوده و اصحاب جمل، اهل گناه هستند، اتفاق نظر دارند. قرآن مجید می فرماید: «هر گاه دو دسته از مؤمنان با یک دیگر جنگیدند، بینشان صلح دهید. پس اگر یک دسته به دسته دیگر تجاوز کرد، با آن‌که تجاوز مسلحانه می‌کند، بجنگید تا به حکم و قانون خدا باز گردد».[2]

برخی از علمای اهل سنت، اصحاب جمل را هم‏چنان جزو مؤمنان می‌دانند، اما امامیه، این اندیشه را نمی‌‏پذیرد. از طرفی علمای اهل‏ سنت بر این عقیده‏ اند که اگر باغیان (سرکشان) بر مواضع خود اصرار کنند، بر حاکم اسلامی واجب است که با این گروه مقابله کند. ایشان به رغم این‏که درجنگ جمل حق را به علی (علیه ‏السلام) می‌‏دهند، اما تلاش فراوانی دارند تا سران شورشیان را که با این تعاریف، اهل بغی (سرکشی) می ‏باشند، مبرای از کفر جلوه دهند. در مقابل، برخی نویسندگان شیعه، نه تنها آن‏ها را گناه کار می ‏دانند، بلکه به دلیل اصرار در قیام مسلحانه علیه حاکمیت اسلامی، آنان را از دایره اسلام نیز خارج می ‏دانند.[3]

یکی از تفاوت‏ های آشکار شیعه با سایر فرقه‏ های اسلامی، به‏ ویژه اهل‏ سنت و برخی از معتزله، موضوع «توبه» سران شورشی است. تشیع برخلاف آنان، اعتقادی به توبه طلحه و عایشه نداشته، ازاین رو آن‏ها را مبرای از گناه نمی‏ داند.[4] و [5]

[1]. خادملو، مهدی رضا، مجله نامه تاریخ پژوهان، شماره ۲۳، مقاله «کتابشناسی جنگ جمل»، ص ۲۳ و ۲۴.

[2]. «وَ إِن طَائفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُواْ فَأَصْلِحُواْ بَيْنهمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَئهُمَا عَلىَ الْأُخْرَى‏ فَقَاتِلُواْ الَّتىِ تَبْغِى حَتىَ‏ تَفِى‏ءَ إِلىَ أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءَتْ فَأَصْلِحُواْ بَيْنهمَا بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُواْ إِنَّ اللَّهَ يحبُّ الْمُقْسِطِين» حجرات، 9.

[3]. نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرایع الاسلام، ج ۲۱، ص ۳۲۲ – ۳۲۳.

[4]. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الجمل و النصرة لسيد العترة في حرب البصرة، ص ۲۳۱.

[5]. با استفاده از مقاله؛ ملاحظاتی درباره جنگ جمل و جمل نگاری/ سمانه خلیلی فر.