اطاعت کردن از پیامبر

شکی نیست که لازم است از پیامبر (ص) بعد از اینکه مبعوث به رسالت شد، اطاعت کرد، اما آیا اطاعت از پیامبر قبل از این زمان نیز واجب است؟ در تبیین این موضوع چند نکته باید بررسی شود:

1. وجوب اطاعت چه حکمی است؟ آیا حکم شرعی است یا عقلی؟

2. ملاک اطاعت چیست؟ عقل یا شرع اطاعت از چه کسی را واجب می دانند؟

3. آیا ملاک وجوب اطاعت در مورد پیامبر قبل از بعثت موجود است یا نه؟

دانشمندان و محققان علم اصول بر این باورند که وجوب اطاعت از احکام عقلی است؛ یعنی تنها عقل می تواند انسان را وادار به اطاعت از کسی بکند؛ چون اگر اطاعت شرعی باشد موجب دور می شود، و اگر منتهی به حکم عقل نشود باز برای انسان سؤال باقی است که چرا باید اطاعت کند؟ به همین جهت اگر در شرع دلیلی بر وجوب اطاعت داشته باشیم؛ مانند آیۀ “اطیعوا الله و اطیعوا الرسول[1]” این اوامر را بر امر ارشادی که راهنمای به حکم عقل است بر می گردانند، حال که وجوب اطاعت حکم عقلی است باید دید ملاک اطاعت چیست و از چه کسی باید اطاعت کرد؟

در این جا نیز دانشمندان علم اصول معتقدند که ملاک اطاعت همان چیزی است که در میان عقلا متعارف است و آن داشتن نوعی ولایت و سرپرستی است؛ مانند مولا نسبت به بنده[2] یا پدر و مادر نسبت به فرزند یا افرادی که در شاخه ای از علوم یا فنون دارای تخصصی هستند و یا کسانی که سرپرستی و مدیریت کل جامعه یا بخشی از آن را به عهده دارند واجب الاطاعة هستند.

نتیجه این که پیامبر اگر قبل از بعثت سرپرستی و اداره کل یا بخشی از جامعه را به عهده داشت به حکم عقل واجب الاطاعة بود و یا این که از نظر دانش یا فنون دارای تخصصی است باز عقل حکم به وجوب اطاعت از او در آن موارد می کند، ولی با این وجود توجه به یک نکتۀ مهم ضروری است و آن این که حکم عقل تا زمانی که مستند به شریعت نگردد نه تنها آثار اخروی مانند ثواب و عقاب بر آن مترتب نیست، چون پاداش و عقاب اخروی مربوط به احکام شرعی است.[3] بلکه آثاری نظیر لزوم اطاعت نیز مترتب بر آن نیست؛ چون عقل هر چند بدون دقت، اطاعت هر ولی و سرپرستی را لازم می داند، ولی با دقت می فهمد فقط اطاعت از خداوند و کسانی که خداوند اطاعت آنها را لازم شمرده، واجب است.[4]

بنابراین با دقت معلوم می شود پیامبر قبل از بعثت واجب الاطاعة نیست. و نمی توان گفت بر اساس قاعدۀ تطابق حکم عقل و شرع  که «هر چه عقل حکم کند، شرع همان را دستور می دهد» وجوب اطاعت شرعی است؛ چون اولاً: وجوب اطاعت اگر شرعی باشد دور لازم می آید.[5] ثانیاً: با دقت معلوم شد که پیامبر قبل از بعثت از نظر عقلی نیز وجوب اطاعت ندارد.