اصحاب و شاگردان امام حسن (علیه السلام)

پس از حضور امام حسن (علیه السّلام) در مدینه، محدثان، راویان و دانشمندان بزرگ به سوی آن شهر شتافتند و جهت كسب فیض، گرد آن حضرت جمع شدند. در این مدت، بسیاری از افراد كه در خواب غفلت و گمراهی به‌سر می‌بردند، با روشنگری آن حضرت بیدار گشتند و مبانی اصیل اسلام را از آن سلاله پاک پیامبر (صلی الله علیه و آله) آموختند. مورّخان مسلمان هم‌چون ابن عساكر، علامه مجلسی،[1] میرزا محمد تقی سپهر، ابن شهر آشوب و … شاگردان نامدار و راویان اخبار آن حضرت را به تفصیل آورده‌اند.

این ستارگان فروزان كه از مشعل تابناک امام حسن مجتبی (علیه السلام) كسب فضیلت و معنویت می كردند، از دو گروه تشكیل شده بودند:

1 – بعضی از صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یاران با سابقه علی بن ابی طالب (علیه السلام).

2 – تابعین و دیگر اشخاصی كه در خدمت آن بزرگوار تلمّذ می‌كردند.

ما بر اساس همین دو طبقه، نام آن ها را در ذیل می‌آوریم:

گروه اوّل:

1) احنف بن قیس: شیخ طوسی او را از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امیر مؤمنان و حسن بن علی (علیهما السلام) می داند.

2) اصبغ بن نباته: از راویان و اصحاب خاص علی بن ابی طالب و امام حسن (علیهم السلام) بوده و حدود 56 روایت نقل كرده است.

3) جابر بن عبدالله انصاری: از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و علی بن ابی طالب (علیهما السلام) و حسنین و زین العابدین و امام باقر (علیهم السلام) كه در غزوه بدر و هجده غزوه دیگر شركت نمود، هفده روایت از وی نقل شده است و در سال 78 هجری قمری از دنیا رفت.

4) جعید همدانی: اهل كوفه و از اصحاب امیرالمؤمنین و امام مجتبی (علیهما السلام) بوده است و امام حسین و زین العابدین (علیهما السلام) را نیز درک كرده است.

5) حبّة بن جوین عرفی: اهل یمن و از اصحاب امیر مؤمنان و امام حسن (علیهما السلام) بوده است.

6) حبیب بن مظاهر: او از یاران علی بن ابی طالب و امام مجتبی (علیهما السلام) بوده و در زمره “شرطة الخمیس”[2] است و در كربلا به شهادت رسیده است.

7) حجر بن عدی بن حاتم كندی كوفی.

8) رشید هجری: از اصحاب خاص امیر مؤمنان و امام حسن (علیهما السلام) بوده و در مسیر دوستی علی بن ابی طالب (علیهما السلام) به شهادت رسید و در رجال كشی از وی روایات زیادی نقل شده است.

9) رفاعة بن شدّاد: از اصحاب امام اول و دوم بوده است.

10) زید بن ارقم: وی نابینا بوده و به محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امام اول و دوم و سوم رسیده است و روایاتی را از آنان نقل كرده است.

11) سلیمان بن صرد خزاعی: بنابر نقل شیخ طوسی، وی به محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امام اول و دوم رسیده و از اصحاب آنان می باشد.

12) سلیم بن قیس هلالی: او از یاران علی بن ابی طالب (علیهما السلام) بود و از محضر امام مجتبی (علیه السلام) فیض می برد، لكن حجاج او را تعقیب كرد تا او را بكشد. سلیم بن قیس فرار كرد و به “أبان بن ابی عیاش” پناه برد، مدتی بدین وضع بود كه مرگش نزدیک شد. به هنگام مرگ كتابی را به رسم امانت به وی داد كه همه اش احادیث و روایات بود. كسی غیر از “أبان بن ابی عیاش” از سلیم بن قیس هلالی روایتی نقل نكرده است. أبان درباره او می گوید: پیرمردی متعبد و خداپرست بود كه نور از چهره اش درخشش می نمود.[3]

13) عامر بن واثلة بن أسقع: كنیه وی (اباالطفیل) بوده و روایاتی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امام اول و دوم نقل كرده است.

14) عبایة بن عمرو بن ربعی: عبایة بن ربعی نیز گفته شده و از یاران امام اول و دوم می باشد.

15) عمرو بن حَمِقْ خزاعی: وی از نیروهای شرطة الخمیس بود و در جنگ جمل و صفین به همراهی علی بن ابی طالب (علیهما السلام) جنگید و با امام مجتبی (علیه السلام) بود تا به دست معاویه به شهادت رسید.

16) قیس بن عباد: او نیز از یاران علی بن ابی طالب (علیهما السلام) بوده است.

17) كمیل بن زیاد نخعی: او از اهل یمن بوده كه از افراد مورد اطمینان علی بن ابی طالب و حسن بن علی (علیهم السلام) به شمار می رفت.

18) حارث اعور بن بنان منقری: از افراد ثقه و مورد اطمینان امام اول و دوم می باشد كه در آن مدت كسب فیض نمود.

19) مسیب بن نجبه فزاری: وی زاهد زمان و از یاران امام اول و دوم بوده و به كتابت در خدمت امام حسین (علیه السلام) نیز مشغول بوده است.

20) میثم بن یحیی تمّار معروف به (میثم تمّار):[4] از بزرگان صحابه علی (علیه السلام) و در شمار شرطة الخمیس بوده است.

گروه دوم:

بعضی از راویان و كسانی كه در نزد آن حضرت تلمّذ نموده و روایاتی را نقل كرده‌اند عبارتند از:

أبوالأسود دوئلی، ابو اسحاق بن كلیب سبیعی، ابو جوزی ، ابوصادق (كسان بن كلیب)، ابو مخنف (لوط بن یحیی أزدی)، ابو یحیی (عمیر بن سعد نخعی)، اسحاق بن یسار، اشعث بن سوار، جابر بن خلد، جارود بن منذر، حبّابة بنت جعفر والبیة، حذیفه بن أسید غفاری، سفیان بن ابی لیلا همدانی، سفین بن لیل، سوید بن غفله، شعبی، طحرب عجلی، عبدالله بن جعفر طیار، عبدالله بن عباس، عبدالرحمان بن عوف، عمر بن قیس مشرفی، عیسی بن مأمون زراره، فاطمة بنت حبّابه والبیه، محمد بن اسحاق، مسلم بن عقیل، مسلم بطین، مولی ابی وائل (ابو رزین بن مسعود)، نفالة بن مأمون، هبیرة بن مریم، هلال بن نساف.

اینان برخی از شاگردان و یاران امام حسن مجتبی (علیه السلام) بودند كه از شهرها و كشورهای مختلف مانند كوفه، یمن، همدان و … جمع شده بودند. آنان همگی در محضر آن بزرگوار كسب فیض نموده و تربیت یافتند و در برابر هجوم فرهنگی معاویه بدعت گذار ایستادند، برخی از آنان بعد از شهادت حسن بن علی (علیهما السلام) به دست معاویه جنایتكار به شهادت رسیدند و برخی دیگر در سال 61 هجری قمری در ركاب ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) در برابر یزید بن معاویه، طاغوت دیگرِ عصر ایستادند و با خون خود درخت اسلام و قرآن را آبیاری كردند.[5]

گذشته از شاگردان معروف آن حضرت، فرزندان برومند آن بزرگوار همچون: حسن بن حسن معروف به حسن مثنّی رحمه الله، زید بن حسن، عمرو بن حسن، عبدالله بن حسن، قاسم بن حسن و … از دریای نورانیت آن پدر بزرگوار بهره می بردند و هركدام در تاریخ به نوعی درخشش داشتند.