کپی شد
اسلام و مسئله جبر و اختيار
با مراجعه به متون دينى و دقت در مضمون آيات و روايات، مختار بودن انسان فهمیده می شود. معناى اين سخن آن نيست كه انسان مختار محض است و هيچ عامل و قدرتى نمىتواند بر رفتار و اعمال او تأثير و حاكميت داشته باشد، بلكه منظور آن است كه على رغم همه عوامل و شرايط و با حفظ حاكميت قدرت و اراده الاهى، بشر قادر به انجام افعالى است كه اگر اراده مىكرد مىتوانست آنها را انجام ندهد و به گونهاى ديگر رفتار كند. پس انسان مسئول اعمال ارادى خويش است و جبر مطلق بر او حكم فرما نيست.[1]
براى اين ادعا تفسيرهاى متعددى از ناحيه متكلّمين و حكماى اسلامى بيان شده كه عميقترين و زيباترين آن تفسيرى است كه صدر المتألّهين آن را تقرير كرده است.
ملاصدرا مىگويد: پديدههاى هستى با همه تفاوت هايى كه از نظر ذات و صفات و افعال با يك ديگر دارند و نيز با همه اختلافاتى كه از نظر قرب و بعد به مبدأ آفرينش دارند در يك چيز شريك اند و آن اين كه يك حقيقت الاهى همۀ آنها را در برگرفته است، اين حقيقت الاهى (هستى مطلق) در عين بساطت و وحدت، همه ابعاد عالم وجود را شامل است و هيچ ذرهاى در گستره حيات از سيطره و احاطه اين حقيقت الاهى و نور الانوار بيرون نمىباشد.
بنابراين، همان گونه كه در نظام آفرينش، شأن و هستى هر پديدهاى، شأن و هستى خدا است، فعل هر پديدهاى فعل خدا نيز مىباشد. البته مقصود اين نيست كه مثلاً فعل زيد از او صادر نشده است، بلكه مقصود اين است كه فعل او در عين اين كه حقيقتاً فعل او است، حقيقتاً فعل خدا نيز است.
در نتيجه همان گونه كه هستى زيد و حواس و ويژگىهایش به او نسبت داده مىشود، فعل و ايجاد نيز به او نسبت داده مىشود و اين هر دو نسبت حقيقى مىباشد، پس انديشه جبر نادر است. همان گونه كه هستى زيد در عين اين كه هستى او است و حقيقتاً به او نسبت داده مى شود به خدا نيز نسبت داده مى شود چون فيض وجود از خدا اعطاء مى گردد، علم و اراده و حركت و سكون و همه آنچه از او صادر مىگردد در عين اين كه حقيقتاً به او نسبت داده مى شود، به خدا نيز نسبت حقيقى دارد پس انسان حقيقتاً فاعل و پديد آورنده كارهاى خويش است.
بديهى است كه انسان در عين اين كه موجودى مختار و آزاد است براى ساختن اندام هاى روانى خويش و تبديل محيط طبيعى به صورت مطلوب خود و ساختن آينده خويش آن چنان كه خود مى خواهد، محدوديتهاى فراوانى دارد و آزاديش آزادى نسبى است؛ يعنى آزادى در داخل يك دايره محدود است. محدوديت هاى انسان از چند ناحيه است:
1. وراثت
انسان با طبيعت انسانى به دنيا مى آيد و از آن جايى كه پدر و مادرش انسان بودهاند او هم قهراً و جبراً انسان به دنيا مىآيد و از طرف ديگر پدر و مادرش يك سلسله صفات موروثى مانند رنگ، پوست، رنگ چشم و ديگر خصوصيت هاى جسمى كه احياناً از چند پشت به ارث مى رسد كه هيچ يك از اين ها را خود انتخاب نكرده است، بلكه، وراثت اين ها را جبراً به او داده است.
2. محيط طبيعى و جغرافيايى
محيط طبيعى و جغرافيايى انسان و منطقهاى كه در آن منطقه رشد و نمو مىكند خواه ناخواه يك سلسله آثار قهرى بر روى اندام و روحيه انسان مىگذارند. منطقه سرد سير يا گرم سير و هم چنين كوير يا كوه پايهاى بر اندام و اخلاق و روحيه انسان مؤثر است.
3. محيط اجتماعى
محيط اجتماعى انسان عامل مهمى است در تكوين خصوصيات روحى و اخلاقى انسان، زبان انسان، آداب عرفى و اجتماعى، دين و مذهب، غالباً همان چيزى است كه محيط اجتماعى بر انسان تحميل مىكند.[2]
قرآن نه تنها جامعه را در رفتارهای انسان مؤثر می داند، بلکه صريحاً فرد را از نظر امكان سرپيچى از فرمان جامعه توانا مى داند.
در سوره نساء آيه 97 درباره گروهى كه خود را «مستضعفين» در جامعه مىناميدند، مىفرمايد: به هيچ وجه عذر آنها پذيرفته نيست؛ زيرا حداقل امكان مهاجرت براى آنها هست.
و يا در جاى ديگر مىفرمايد: «يا ايها الذين آمنوا عليكم انفسكم لايضركم من ضل اذا اهتديتم».[3]
اى كسانى كه ايمان آوردهايد! مراقب خود باشيد! اگر شما هدايت يافتهايد، گمراهى كسانى كه گمراه شدهاند، به شما زيانى نمىرساند.
4- تاريخ و رخدادهای گذشته
زمان گذشته و وقايع و حوادثى كه در گذشته رخ داده است نيز در ساختن انسان تأثير به سزايى دارد. به طور كلى ميان گذشته و آينده هر موجودى رابطه قطعى و مسلم برقرار است، گذشته نطفه و هسته آينده است.
در نهايت اين كه اگر چه انسان نمىتواند رابطهاش را با وراثت، محيط طبيعى، محيط اجتماعى و تاريخ و زمان به كلى قطع كند، اما مىتواند تا حدود زيادى عليه اين محدوديت ها طغيان نموده خود را از قيد حكومت اين عوامل آزاد سازد. انسان به حكم نيروى عقل و علم از يك طرف و نيروى اراده و ايمان از طرف ديگر تغييراتى در اين عوامل ايجاد مىكند و آنها را با خواست هاى خويش منطبق مىسازد و خود مالك سرنوشت خويش مىگردد.[4]
ما منكر نقش عوامل ژنتيكى، زيستى و طبيعى در شكل گيرى شخصيت و رفتار آدمى نيستيم. اما اين كه تمامى عوامل مؤثر در شخصيت و رفتار آدمى را در عامل ژنتيك و ساختار زيستى انسان منحصر كنيم، دور از صواب است. و ناديده گرفتن بعد روحانى و غير مادى انسان است. با توجه به اثبات وجود نفس مجرد، اراده آزاد انسانی از توانشهاى روح مجرد است و با در نظر گرفتن اراده آزاد آدمى، هر چند نقش عوامل طبيعى و فعل و انفعالات فیزیکی و شيمیايى پذيرفته مىشود، اما بر اين نكته تأكيد مىشود كه نقش اين امور در حد سلب اختيار آدمى نيست. آيا ما نمىدانيم با وجود عوامل خارجى و تأثير آنها در برانگيخته شدن برخى از غرايض و اميال و حصول فعل و انفعالات فيزيك و شيمیايى، در برابر آن عوامل مقاومت كنيم؟ ما در زندگى روزمره خود و ديگران نمونههاى فراوانى را در اين خصوص تجربه مىكنيم.
قانون وراثت نيز مقتضى آن نيست كه فرزندى كه پارهاى از خصوصيات را از والدين و اجداد خود به ارث برده است، قدرت هيچ گونه انتخابى ندارد. انسان نيز مىتواند اعمال اختيار كند و برخلاف اقتضاى همه اين عوامل، رفتار ديگرى را در پيش گيرد.[5]
ذكر منابع براى مطالعه بيشتر:
محمد تقى جعفرى، جبر و اختيار
جعفر سبحانى، سرنوشت از ديدگاه علم و فلسفه
سيد محمد باقر صدر، انسان مسئول و تاريخ ساز
مرتضى مطهرى، انسان و سرنوشت
محمد تقى مصباح، معارف قرآن (خداشناسى، كيهان شناسى، انسان شناسى)
[1]. واعظى، احمد، انسان از ديدگاه اسلام، ص 12، قم، دفتر همكارى حوزه و دانشگاه، 1375.
[2]. مطهرى، مرتضى، مقدمهاى بر جهان بينى اسلامى، ص270 – 271، انتشارات صدرا، قم.
[3]. مائده، 105.
[4]. مقدمهاى بر جهان بينى اسلامى، ص 330 و 272.
[5]. رجبى، محمود، انسان شناسى، ص 151، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى، چاپ اول، 1379.