ازدواج موقت در قرآن و سیره معصومین (علیهم السلام)

در ضمن بیان چند نکته به تحلیل و بررسی این موضوع می پردازیم.

1. اسلام به عنوان کامل ترین دین، ازدواج موقت را (به جهت مشکلاتی که ممکن است برخی افراد در انجام ازدواج دائم داشته باشند) تشریع و تجویز نموده است که می تواند به صورت یک مسکِّن موقت، مورد استفاده قرار گیرد. این یکی از نقاط مثبت و مترقی مکتب اسلام است که در کنار پاسخ گویی به غریزۀ جنسی به طور دائم، راه حل موقت و قانون مند آن را نیز ارائه نموده است.[1] قرآن در باره این ازدواج می فرماید: “اما زنان ديگر غير از اينها (كه گفته شد)، براى شما حلال است كه با اموال خود، آنان را اختيار كنيد در حالى كه پاكدامن باشيد و از زنا، خوددارى نماييد. و زنانى را كه متعه [ازدواج موقت‏] مى‏كنيد، واجب است مهر آنها را بپردازيد. و گناهى بر شما نيست در آنچه بعد از تعيين مهر، با يك ديگر توافق كرده‏ايد. (بعداً مى‏توانيد با توافق، آن را كم يا زياد كنيد.) خداوند، دانا و حكيم است”.[2]

آیه شریفه از آیات مدنی است که در سال های اولیه هجرت در مدینه بر پیامبر نازل شده است. در آن روزگار مسلمانان ازدواج موقت داشتند، ولی برخی از آنان مهریۀ را نمی پرداختند. پس آیه نازل شد که وقتی از آنان بهره گرفتید، مهریه شان را حتماً بپردازید.[3]

2. البته نکاح متعه از جمله ازدواج هایی است که در زمان جاهلیت و پیش از آمدن اسلام نیز مرسوم بوده است. اسلام بر بسیاری از رسم ها و مقررات جاهلیت خط بطلان کشید، ولی برخی از آنها را با گذاشتن ضوابط و مقرراتی اصلاح و تأیید کرد. نکاح متعه هم از رسم های اصلاح و ترمیم شده است و در همان زمان ها با همین لفظ متعه شناخته می شد و آیه هم طبق محاورات عرفی آن زمان نازل گردید. در کتاب “تاریخ الجاهلیة” درباره ازدواج موقت آمده است: ازدواج موقت در زمان جاهلیت چنین بود که عقد شخصی میان مرد و زن غیر باکره ای انجام می گرفت که به موجب آن تا زمان معینی در مقابل بهره از زن پول معینی پرداخت می شد و چنین ازدواجی با سرآمدن زمانش پایان می یافت.[4] البته در برخی موارد مردان مهر یا اجرتی را که توافق کرده بودند نمی پرداختند. خداوند در این آیه این انحراف را تذکر می دهد و می گوید اگر ازدواج موقت کردید اجرت زن را حتماً پرداخت کنید.

3. آیه شریفه تنها در مقام بیان جواز شرعی و حلیت و شرایط صحت این ازدواج است و از آن جا که این ازدواج در بین مردم پیش از اسلام بوده است خداوند این ازدواج را همچنان حلال معرفی می کند و با بیان شرایطی آن را تصحیح می کند. بنابراین، در این جا بحث از صحت چنین ازدواجی است، نه وجوب و استحباب آن. در چنین جایی نیازی به فعل امر نیست.[5]

جواز ازدواج موقت و شرایط دیگر آن در روایات متعددی آمده است. در کتاب ارزشمند وسائل الشیعة بیش از 32 حدیث در این زمینه نقل شده است که بعضی را به عنوان نمونه بیان می کنم:

امام صادق (ع) می فرمایند: “ازدواج موقت امری است که آیه قرآن درباره (حلیت آن) نازل شده است و سنت پیامبر نیز بر آن جاری بوده است.[6]

امام صادق (ع) می فرمایند: کسی که قائل به حلال بودن متعه نباشد، از شیعیان ما نیست.[7]

برخی روایات نیز بر استحباب این کار دلالت می کند. شیعه از این جهت که حرام دانستن ازدواج موقت را بدعت در دین می داند، مقابله با آن را مستحب می شمارد؛ چراکه انجام ازدواج موقت خود نوعی احیای سنت رسول الله است. این مضمون در روایات نیز بارها آمده است. مثلاً در روایتی درباره ازدواج موقت آمده است که از دنیا نروید، مگر آن که سنت خدا را زنده کنید.[8]

از جمله شرایط و ویژگی های ازدواج موقت این است که جایز است مرد با بیشتر از چهار زن – هر چند چهار زن دائم داشته باشد – متعه کند. در این زمینه روایت زیادی وارد شده است، از جمله زراره نقل کرده است که از امام معصوم (ع) پرسیدم: ازدواج موقت با چند نفر جایز است؟ امام فرمود: هرمقداری که خواستی.[9]

همچنین از نظر شرع اسلام اجازۀ همسر قبلی نه در ازدواج دائم لازم و شرط است و نه در ازدواج موقت، مگر این که خودشان در ضمن عقد با همسر، شرط کرده باشند.

4. دربارۀ این که آیا ائمه (ع) چنین ازدواجی انجام داده اند یا خیر، در روایات آمده است که امام صادق (ع) فرموده اند پیامبر(ص) نیز ازدواج موقت می کرده است.[10]

همچنین در روایتی آمده است امام علی (ع) با زنی از قبیله بنی نهشل در کوفه ازدواج موقت کرد.[11]

با توجه به این روایت و ازدواج موقت ایشان در کوفه که محل حکومت امام علی (ع) بوده، به احتمال زیاد این ازدواج موقت در دوره خلافت ایشان انجام شده است؛ زیرا آن حضرت قبل از آن در مدینه زندگی می کرده اند، این روایت می تواند دلیل بر احیای عملی حکم متعه باشد. مضافاً بر این که امیرالمومنین (ع) هیچ گاه نپذیرفت که بر سیره شیخین عمل کند، مگر در مورد برگزاری نماز تراویح به شکل جماعت که ابتدا امام علی (ع) با آن مخالفت کرد؛ اما مردم خودشان با داد و فریاد و سر دادن وا اسلاما خودشان امام جماعتی برای خود انتخاب کردند و این نماز را به صورت جماعت خواندند.

برای آگاهی بیشتر رجوع شود به: سؤال 844 (سایت اسلام کوئست: 915) نمایه: جواز ازدواج موقت.

[1]. برگرفته از سؤال 347 (سایت اسلام کوئست: 353)، نمایه: مشکلات فراروی اجرای ازدواج موقت در جامعه.

[2]. نساء، 24.

[3]. ضمیری، محمد رضا، درسنامه فقه مقارن، پاسخ به شبهات فقهی، ص 285، چاپ اول، مؤسسه آموزشی و پژوهشی مذاهب اسلامی، قم، 1384.

[4]. فروخ، عمر، تاریخ الجاهلیة، ص 156، چاپ دوم.

[5]. جهت اطلاع از وجوه دلالت این آیه بر ازدواج موقت و پاسخ به برخی شبهات ر.ک. به: درسنامه فقه مقارن، پاسخ به شبهات فقهی، محمد رضا ضمیری، ص 285.

[6]. وسائل الشیعة، ج 21، ص 6، موسسه آل البیت، قم، 1409 ق.

[7]. همان، ص 8.

[8]. همان، ص 13.

[9]. همان، ص 18.

[10]. همان،  ص 13. قَالَ الصَّدُوقُ وَ قَالَ الصَّادِقُ (ع) إِنِّي لَأَكْرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ يَمُوتَ وَ قَدْ بَقِيَتْ عَلَيْهِ خَلَّةٌ مِنْ خِلَالِ رَسُولِ اللَّهِ (ص) لَمْ يَأْتِهَا فَقُلْتُ فَهَلْ تَمَتَّعَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) قَالَ نَعَمْ وَ قَرَأَ هَذِهِ الْآيَةَ وَ إِذْ أَسَرَّ النَّبِيُّ إِلى‏ بَعْضِ أَزْواجِهِ حَدِيثاً إِلَى قَوْلِهِ ثَيِّباتٍ وَ أَبْكاراً.

[11]. همان، ص 10. قَالَ وَ رَوَى ابْنُ بَابَوَيْهِ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ عَلِيّاً (ع) نَكَحَ امْرَأَةً بِالْكُوفَةِ مِنْ بَنِي نَهْشَلٍ مُتْعَةً.