اخلاق و صفات حضرت عباس (علیه السّلام) در اشعار شاعران عرب

با توجه به ابعاد گسترده اخلاقی و شخصیتی حضرت عباس (علیه السلام) و تجلّی آن در صور گوناگون شعری، تلاش شده تا این ابعاد به‌صورت فشرده و کلی و در قالب عناوین زیر خلاصه شود:

1. ولایت‌مداری و ایمان باوری: عبد المنعم فرطوسی (1404 ق) شاعر نامدار عراقی این خصلت برجسته را در آن‌حضرت بسیار مهم دانسته و به همین دلیل ایشان را «شهید العقیدة» نامیده است؛ لذا پیروی آن‌حضرت از امام زمان خود و فدا شدن در راه ایشان را سرانجامی پر افتخار و جایگاهی عظیم برای او می‌داند:

شهید العقیدةِ هانت علیکَ ** جروحٌ بها للهدی بلسمُ ++ ++ ++ جهادکَ و الدین یبنی بهِ ** و صرح الضلالِ بهِ یهدمُ

فَدَیتَ بنفسِکَ نفسَ الحسینِ ** فنلت مقاماً بهِ تَعظُمُ +++++ إلی أن قُتلتَ بأرضِ الطفوفِ ** و أنتَ بها البطلُ المعلمُ[1]

2. ظلم ستیزی و آزادی خواهی: سیدحیدر حلی (1304 ق) شاعر عراقی و از مرثیه سرایان بسیار مشهور واقعه طف، این حقیقت روشن را بسیار برجسته دیده به دلیل این که آن‌حضرت در زمانه‌ای زندگی می‌کرده که سراسر ظلم و بی‌عدالتی بود و این شرایط برای کسی که ظلم ستیز و آزادی‌خواه است، غیر قابل تحمل است. بنابر گفته شاعر، شمشیر برّان عدالت در دستان آزادمردی قرار دارد که هرگز ضعف و سستی به خود راه نداده و هر جا ظلمی ببیند به‌پا می‌خیزد:

حُلولُکَ فی مَحلِ الضیمِ داما ** و حَدُّ السیفِ یأبی أن یضاما ++ و کیفَ تمُسُ جانبکَ اللیالی ** بِذُلٍّ أو تُحِلُّ به اهتضاما أتبذلُ للخمولِ جنابَ حرٍّ ** یحاذرُ أن یعابَ و أن یذاما ++++++ هو العباسُ لیثُ بنی نزارٍ ** و مَن قد کانَ للاجی عصاما أبی عندَ مَسِّ الضیمِ یمضی ** بعزمٍ یقطعُ العضبَ الحُساما[2]

همچنین شیخ عبد الواحد مظفر (1395 ق) عالم و شاعر نجفی این رویکرد اصلاحی را به زیبایی منعکس کرده و از حضرت عباس (علیه السلام) به عنوان مصلح آزادی خواه یاد می‌کند که نهضتی در حمایت از دین مبین اسلام به پا داشته است:

عباس نهضته الوحیدة منهجٌ ** للناهظینَ و مَن یرومُ تحرّرا +++ قد باعَ أغلی ما لدیه علی العلی ** هی نفسُهُ و بها المفاخر قد شری +++ هو مصلحٌ مِن مصلحینَ و مرشدٌ ** مِن مرشدینَ و فیهموا صلح الوری +++ و الدین دین العدل حقاً دینهم ** و الحق مثل الصبحِ لما أسفرا +++ دین الهدایة لا الغوایة دینهم ** ما کانَ هذا الدین دیناً مفتری[3]

3. شجاعت خردمندانه: از ویژگی های شاخص حضرت عباس (علیه السلام) که بیشتر در نبردها و جنگ‌های سخت نمود عینی می‌یابد شجاعت و دلاوری ایشان است. سید جعفر حلی (1315 ق) شاعر پر آوازه عراق، شجاعت حضرت عباس (علیه السلام) را میراث پدر دانسته که برای از بین بردن سران ظلم و ضلالت به کار گرفته می‌شود:

عَبسَت وجوهُ القومِ خوفَ الموتِ ** والعباسُ فیهم ضاحکٌ متبسمُ +++ قَلبَ الیمینَ علی الشمالِ و غاصَ فی ** الأوساطِ یحصدُ فی الرؤوسِ ویحطمُ +++ بطلٌ تورّثَ من أبیه شجاعةً ** فیها أنوفُ بنی الضلالةِ تُرغمُ +++ عَرفَ المواعظَ لا تفیدُ بمعشرٍ ** صمّوا عن النبأ العظیمِ کما عموا +++ فانصاعَ یخطبُ بالجماجمِ و الکلا ** فالسیفُ ینثرُ و المثقفُ ینظمُ[4]

4. وفاداری و جوانمردی: این خصلت جوانمردانه حضرت در شعر معاصر عربی بازتاب وسیعی دارد. شاعران به ذکر مصادیق متعدّدی از وفاداری آن‌حضرت روی آورده‌اند. سید محسن امین (1371 ق) فقیه و ادیب بزرگ لبنانی صحنه‌های زیبای وفاداری حضرت عباس (علیه السلام) را به تصویر می‌کشد و از دلداری و مساعدت برادرش تا جانبازی و شهادت او سخن می‌گوید:

و اذکُر أبا الفضلِ هل تُنسی فضائلُه ** فی کربلا حینَ جَدَّ الأمرُ و التبسا +++ وآسی أخاهُ و فاداه بمهجتهِ ** و خاضَ فی غمراتِ الموتِ منغمسا +++ آلی بأن لا یذوقَ الماءَ و هو یری ** أخاهُ ظمآنَ مِن وِردٍ له یئسا +++ فَفُز أبا الفضلِ بالفضلِ الجسیمِ ** بما أسدیته فعلیکَ الفضل قد حبسا +++ قَضیتَ حقَّ الإخا و الدین مبتذلاً ** للنفسِ فی سقی أطفالٍ له و نِسا[5]

نتیجه اینکه از بررسی ابعاد شخصیت حضرت عباس (علیه السلام) در شعر معاصر عربی این گونه به دست می‌آید:

عمده ترین خصوصیات اخلاقی حضرت که نمود بیشتری در شعر معاصر عربی یافته، عبارتند از: ولایت مداری و ایمان باوری، ظلم ستیزی و آزادی خواهی، شجاعت خردمندانه، وفاداری و جوانمردی، بخشش و بزرگ منشی. البته بسیاری از خصلت های دیگر؛ مانند: ایثار و فداکاری، تعهد در حمایت از دین، راستی و صداقت، تقوا و پرهیزکاری ضمن خصوصیات فوق گنجانده شده و بدان اشاره شده است.[6]

[1]. فرطوسی، عبد المنعم، دیوان الفرطوسی.

[2]. حلی، سید حیدر، دیوان السید حیدر الحلی، تحقیق: الدکتور الحلی، مُضَر سلیمان.

[3]. مظفر، عبد الواحد، موسوعه بطل العلقمی.

[4]. حلی، سید جعفر، سحر بابل و سجع البلابل.

[5]. أمین، محسن، الدر النضید فی مراثی السبط الشهید.

[6]. برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی حوزه.