اختلاف مجتهدان در برخی مسائل

در این گفتار با توجه به اشتراک منابع اجتهاد، علت اختلاف نظر بعضی مجتهدان در برخی مسائل مشترک بیان می شو د.

ابتدا اشاره کوتاهی به ریشه لغوی اجتهاد می کنیم.

اجتهاد، از ریشه “جهد” به فتح جیم،[1] در لغت به معنای تحمل سختی ها و همچنین از ریشه جهد به ضم جیم[2] به معنای قدرت و توانایی است و در اصطلاح فقها یعنی به کار بردن حداکثر تلاش و کوشش علمی برای استنباط و به دست آوردن حکم شرعی از منابع و ادلّه آن است. بنابراین، وحدت نظر و وحدت فتوا در بین مجتهدان به چند امر بستگی دارد:

1. اتحاد و اشتراک منابع اجتهاد

2. وحدت مبانی در علوم مقدماتی که اجتهاد به آنها وابسته است.

3. برداشت واحد از منابع اجتهاد

4. تعیین و تشخیص دقیق موضوع و وحدت نظر در آن

در فقه شیعه اگر چه منابع اجتهاد (قرآن، سنت، عقل) در بین تمام مجتهدان، مشترک است و همه آنها را معتبر می دانند، ولی برای برداشت و استفاده و استنباط از این منابع، علوم دیگری؛ نظیر ادبیات عرب، آشنایی با محاورات عرفی زمان معصوم (ع)، منطق، علم اصول فقه، علم رجال، آگاهی به قرآن و حدیث و…[3] نیاز است که هر فقیه باید علاوه بر آگاهی بر این دانش ها، در تمام مسائل آنها دارای مبنا باشد تا بتواند از این علوم در طریق برداشت از منابع اجتهاد بهره مند شود؛ مثلاً در استفاده از احادیث و روایات ممکن است یک مجتهد بر طبق مبنایی که در علم رجال پذیرفته است، روایتی را از نظر سند غیر قابل اعتماد بداند و به آن استناد نکند و در آن مسئله جز این روایت، روایات و دلیل دیگری نباشد، پس این فقیه نمی تواند در آن مسئله فتوا دهد. در حالی که بعضی دیگر با صحیح دانستن سند همان روایت، به آن استناد  کرده و فتوا می دهند. همچنین استعداد و قدرت تجزیه و تحلیل همه مجتهدان یکسان نیست. بر این اساس، هر یک از مجتهدان ممکن است برداشت جداگانه ای از آیات و روایات داشته باشند. همچنین ممکن است مجتهدی یک شیء معین را موضوع و مصداق یک حکم خاص بداند، در حالی که مجتهد دیگر، این نظر را نداشته باشد.

هر یک از این موارد، به تنهایی می تواند موجب اختلاف در فتوای مجتهدان شود، ولی با این همه، موارد اختلاف فتوا در بین مجتهدان بسیار اندک است که آن هم بیشتر در جزئیات مسائل است. اما در اکثر مسائل – با توجه به این که نزدیک به 3000 مسئله در توضیح المسائل مجتهدان وجود دارد و مسائل جدید و استفتائات فراوانی که قابل شماره نیست؛ چرا که مسائل فراوانی وجود دارد که تابع زمان و نیازهای انسان ها است.- مجتهدان دارای نظر واحد و فتوای یکسان هستند.