احتمال تأثیر در امر به معروف و نهی از منکر

گفتنی است، با تمام اهمیتی که در اسلام برای امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد، اما اجرای آن شرایطی دارد که در صورت نبود هر یک از آنها، وجوب آن از عهده انسان ساقط می شود. در این نوشتار به یکی از آنها اشاره می کنیم، و آن احتمال تأثیر است. وجوب امر به معروف و نهی از منکر؛ تا زمانی بر عهده انسان است که احتمال تأثیر باشد، اما زمانی که دیگر احتمال اثر بخشی نباشد، تکلیف از انسان برداشته می شود. این جا است که قرآن کریم می فرماید: “يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ”؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد مراقب خود باشيد، هنگامى كه شما هدايت يافتيد گمراهى كسانى كه گمراه شده‏اند به شما زيانى نمى‏رساند، بازگشت همه شما به سوى خدا است و شما را از آنچه عمل مى‏كرديد آگاه مى‏سازد.[1]

اين آيه اشاره به زمانی دارد كه امر به معروف و نهى از منكر مؤثر واقع نمى‏شود، و يا شرایط دیگر آن وجود ندارد.

گاهى برخی از افراد در چنين زمانی ناراحت مى‏شوند كه با اين حال، تكليف ما چيست؟ قرآن در پاسخ آنها مى فرماید براى شما هيچ جاى نگرانى وجود ندارد؛ چراکه شما وظيفه خود را انجام داده‏ايد، ولی آنها نپذيرفته‏اند و يا زمينه پذيرشى در آنها وجود نداشته است، بنابراين زيانى از اين ناحيه به شما نخواهد رسيد.

اين معنا در احاديث هم نقل شده است. از پيامبر (ص) درباره اين آيه سؤال كردند، آن حضرت فرمودند: “ايتمروا بالمعروف و تناهوا عن المنكر فاذا رايت دنيا مؤثرة و شحا مطاعا و هوى متبعا و اعجاب كل ذى راى برايه فعليك بخويصة نفسك و ذر عوامهم”؛[2] امر به معروف و نهى از منكر كنيد، اما هنگامى كه مشاهده کردید، مردم؛ دنيا را مقدم داشته و بخل و هوا بر آنها حكومت مى‏كند و هر كس تنها نظر خود را مى‏پسندد (و گوشش بدهكار سخن ديگرى نيست) به خويشتن بپردازيد و عوام را رها كنيد.[3] روايات ديگرى نيز به اين مضمون در منابع روایی آمده است كه همگى همين حقيقت را دنبال مى‏كنند.[4]

به هر حال تردیدی نيست كه مسئله امر به معروف و نهى از منكر از مهم ترين اركان اسلام است كه به هيچ وجه نمى‏توان شانه از زير بار مسئوليت آن خالى كرد، اين دو وظيفه در جایی ساقط مى‏شود كه اميدى به تأثير آن نباشد و دیگر شرايط لازم در آن جمع نگردد.