کپی شد
آخرین آیۀ قرآن
در باره آخرین آیاتی که بر پیامبر (ص) نازل شده است، روایات متعدد و مختلفی وجود دارد؛ و به همین جهت مفسران نیز اختلاف نظر دارند:
1. در بسیاری از روایات شیعه و اهل سنت آمده است که: آخرین چیزی که بر پیامبر (ص) نازل شده است سوره مبارکه «نصر» می باشد.[1]
2. روایات دیگری آخرین آیه نازل شده را، آیات اول سوره برائت بیان می کنند که در سال نهم هجرت بعد از فتح مکه در هنگام مراجعه از جنگ تبوک، بر پیامبر (ص) نازل شده است.[2]
3. روایات زیادی نقل شده که آخرین آیه ای که نازل شده است، آیه « وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ »[3] است که جبرئیل بعد از نزول دستور داد، در اول آیه 280 سوره بقره قرار گیرد و این حادثه 21 یا 7 روز قبل از رحلت پیامبر (ص) بوده است.[4]
4. ابن واضح یعقوبی معتقد است طبق روایات صحیح و صریح آخرین آیه ای که بر پیامبر (ص) نازل شده است، آیه اکمال دین “الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي وَ رَضيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ ديناً”[5] است که نزول آن در غدیر خم روز نصب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) بوده است.[6]
مرحوم آیت الله معرفت می گویند: شکی نیست که سوره «نصر» قبل از (آیات اول) سوره برائت نازل شده است، چون سوره نصر بشارت به فتح مکه است (پس قبل از فتح مکه نازل شده است) یا در همان سال فتح، در مکه نازل شده[7] در حالی که سوره برائت یک سال بعد از فتح مکه نازل شده است. پس جمع بندی روایات به این صورت است:
الف.از نظر آخرین سوره؛ آخرین سوره کامل که بر پیامبر (ص) نازل شده، سوره «نصر» بوده، و آخرین سوره نازل شده از لحاظ آیات آغازین سوره «برائت» بوده است.
ب. از نظر آیات؛ درباره آخرین آیه نازل شده بر پیامبر (ص)، به نظر می رسد ترجیح با نظریه یعقوبی است که آیه اکمال دین آخرین آیه است. چون این آیه اعلام به کامل شدن دین و هشدار به پایان رسیدن وحی است.
اما در باره آیه 281 سوره بقره، دو نظریه است:
1. این آیه در حجة الوداع در منی روز عید قربان بر پیامبر(ص) نازل شده است.[8] اگر این روایت درست باشد، آخرین آیه، اکمال دین است. چون آیه اکمال دین در 18 ذی حجه در برگشت از حجة الوداع نازل شده است.
2. اگر این روایت درست باشد، باید آخرین آیه، همین آیه باشد؛ و در این صورت می توان گفت که آیه اکمال دین آخرین آیه از آیات احکام است؛ و آیه 281 سوره بقره آخرین آیه ای است که بر پیامبر (ص) وحی شده است.[9]
[1] طبرسی، مجمع البیان، ج 10، ص 554؛ بحرانی، تفسیر برهان، ج 1، ص 29؛ سیوطی، الاتقان، ج ، ص 27.
[2] فیض کاشانی، تفسیر صافی، ج 1، ص 680.
[3] بقره، 281.
[4] تفسیر شبر، ص 83.
[5] مائده، 3.
[6] تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 35.
[7] اسباب النزول، بهامش الجلالیین، ج 2، ص 145.
[8] زرکشی، برهان، ج 1، ص 187.
[9] آیت الله محمد هادی معرفت، تلخیص التهمید، ج 1، ص 80 و 81.