آثار و اقدامات اقتصادی، هنری و ادبیات حکومت حمدانیان

آقدامات اقتصادی

نظام اقتصادی حمدانیان متکی بر اخذ خراج و مالیات، جزیه و مصادره اموال و املاک بود که درآمد هنگفتی به‎خزانه آنان سرازیر می‌کرد. این ثروت غالباً معلول به‎کارگیری شیوه‌هایی قساوت‎بار بود که نمونه‌های آن به‎کرّات در منابع ذکر شده است.[1] با این حال گفته شده که این سیاست سخت‌گیرانه مالیاتی، معلول نیاز شدید حمدانیان به‎پول برای تأمین مقرری سپاهیان تحت امرشان بوده است.[2] قلمرو حمدانیان به‎دلیل واقع شدن در مسیر راه‌های تجاری شرق و غرب، حائز اهمیت فراوان بود.[3]

آثار هنری و موسیقی

موسیقی از برجسته‌ترین شاخه‌های هنری در روزگار حمدانیان محسوب می‌شود. توجه آنان به‎موسیقی بیش از هر چیز به‎سبب ثروت فراوان و شادخواری امرا و بزرگان بود.[4] فارابی، بزرگ‌ترین موسیقی‎دان مسلمان، از حمایت سیف‌الدوله برخوردار بود.[5] ابوالفرج اصفهانی نیز کتاب معروف الاغانی خود را به سیف الدوله اهدا کرد[6] و ابن فضل اللّه عمری در مسالک الابصار[7] از حضور موسیقی‌دانی به نام سقّاره در دربار سیف الدوله یاد کرده است. در اشعار شعرای روزگار حمدانیان نیز به‎کرّات از سازهایی چون عود و مِزْهر و اصطلاحاتی چون عودیات، آلات طرب و مُعلِنَةُ‌الأَوتار یاد شده که بر رواج موسیقی در این روزگار صحه می‌گذارد.[8]

ادبیات و علوم

ادبیات در دوره حمدانیان چنان غنایی داشت که فیصل سامر[9] دولت حمدانی را دولت شعر و جنگ نامیده است. امرای حمدانی؛ از جمله سیف الدوله، ابوفراس و سه تن از پسران ناصرالدوله، نه تنها خود غالبآ در زمره ادبا و شعرا بودند،بلکه دربارشان نیز محفل پررونق ادبا و شعرایی بود که با انواع آثار و اشعار رزمی، بزمی، عامیانه، مدحی، مرثیه‌ای و غیره در آن‎جا هنرنمایی می‌کردند. دربار ابوتغلب و به‎ویژه سیف الدوله پررونق‌ترین این محافل بود.[10] علاوه بر ابوفراس، شعرایی چون متنبّی، سَری رفاء، بَبَّغا، صنوبری و کشاجم بسیار مشهور بودند.[11] آوازه سیف الدوله در ادب چنان بود که بدیع الزمان همدانی، در «المقامة الحمدانیة» خود از او یاد می‌کند.[12]

در لغت و نحو نیز افراد برجسته‌ای چون ابوعلی فارسی و ابن جنّیو ابن خالویه، در خطابه، ابن نباته فارقی در رسائل ادبی، ابوبکر خوارزمی از حمایت‌های مادی و معنوی امرای حمدانی برخوردار بودند.[13] سایر رشته‌های علمی نیز مورد توجه حمدانیان بود، چنان که در علوم عقلی، طب و نجوم نیز بزرگانی چون ابو نصر فارابی، عیسی رَقّی، جابربن منصور سُکری، ابوالحسین بن کشکرایا و ابوالقاسم تَنّوخی در قلمرو حمدانیان می‌زیستند.[14]

[1]. ر ک: روذراوری، ابوشجاع، ذیل کتاب تجارب‌الامم، ص ۲۱۴ و ۲۱۵؛ ابن عدیم، عمر بن احمد، زبدة‌ الحلب من تاریخ حلب، ج ۱، ص ۱۱۲.

[2]. فیصل، سامر، الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج ۲، ص ۲۳۵ و ۲۳۶.

[3]. ر ک: صابی، هلال بن مُحَسِّن؛ الوزراء او تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ص ۱۹۴ ـ ۱۹۶.

[4]. ر ک: کشاجم، محمودبن حسین، دیوان، ص ۳۶ و ۳۷ و ۷۰ و ۷۱ و ۷۳ و ۱۰۷ و ۱۰۸، شابشتی، علی بن محمد؛ الدیارات، ص ۲۶۱ و ۲۶۲؛ عمری، ابن فضل اللّه، مسالک الابصار فی ممالک الامصار سفر ۱، ج ۱، ص ۳۲۳.

[5]. ر ک: ابن خلّکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج ۵، ص ۱۵۵ و ۱۵۶.

[6]. ر ک: حموی. یاقوت، معجم الادباء، ج ۴، ص ۱۷۰۷ و ۱۷۰۸.

[7]. مسالک الابصار فی ممالک الامصار سفر ۱، ص ۳۷۹ و ۳۸۰.

[8]. برای نمونه رک: وأواء دمشقی، محمد بن احمد، دیوان، ص ۴۹،  ۵۶، ۶۵، ۷۱ ـ ۷۳، ۸۳، ۱۰۷ و ۱۰۸.

[9]. الدولة الحمدانیة فی الموصل و حلب، ج ۲، ص ۲۶۵.

[10]. ر ک: ثعالبی، عبدالملک بن محمد، یتیمة الدهر، ج ۱، ص 35 – 36 و ۵۳ ـ ۱۱۹.

[11]. ر ک: تنوخی، محسن بن علی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، ج ۱، ص  ۱۰۳؛ الدیارات، ص۲۶۰؛ یتیمة الدهر، ج ۱، ص ۵۷ ، ۱۳۹ ـ ۱۴۰، ۲۹۳ و ۲۹۴، ج ۲، ص ۲۱۸ ـ ۲۲۲.

[12]. ر ک: بدیع الزمان همدانی، احمدبن حسین، مقامات ابی الفضل بدیع الزمان الهمدانی، و شرحها لمحمد عبده، ص۱۵۰ ـ ۱۵۶.

[13]. ر ک: یتیمة الدهر، ج ۱، ص ۸۸ و ۱۳۷، ج ۴، ص ۲۲۳ ـ ۲۲۷؛ حموی، یاقوت، معجم الادباء، ج ۳، ص ۱۰۳۰ و ۱۰۳۱؛ وفیات الاعیان، ج ۲، ص  ۸۰ و ۱۷۸و ج ۳، ص ۱۵۶، ۲۴۶ ـ ۲۴۸.

[14]. ر ک: به قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء، ص ۴۰۳ و ۴۲۹؛ ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ص ۶۰۹ و ۶۱۰، ۶۱۳ و ۶۱۴؛ وفیات الاعیان، ج ۳، ص ۳۶۶، ج ۵، ص ۱۵۳. برگرفته از ویکی شیعه.