کپی شد
آثار علمی شیخ صدوق
یکی از شخصیت ها و عالمان بزرگ شیعه امامیه که دارای تألیف بسیار زیاد بوده، شیخ صدوق است؛ به عنوان مثال وی هنگام حضور در ایلاق،[1] حدود سال ۳۶۸ قمری به گفته خودش، بالغ بر ۲۴۵ تألیف داشته است.[2]
برخی از آثار علمی ایشان که به زیور چاپ آراسته شده اند عبارتند از: الاعتقادات، الامالی، التوحید، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، الخصال، علل الشرائع، عیون الاخبار الرضا (علیه السلام)، کمال الدین و تمام النعمة، معانی الاخبار، المقنع، من لایحضره الفقیه، الهدایة، فضائل الاشهر الثلاثة.
همچنین دو کتاب دیگر وی با عنوان های «صفات الشیعة» و «فضائل الشیعة» یک بار در نجف و یک بار با ترجمه فارسی در تهران، سال ۱۳۸۱ قمری، منتشر شده است.
غیر از این آثار، کتاب «مصادقة الاخوان» که در ۱۳۲۵ شمسی در تهران و در ۱۹۷۶ میلادی در بغداد به کوشش دکتر حسین علی محفوظ به چاپ رسیده، هم به صدوق، هم به پدرش؛ علی بن بابویه نسبت داده شده است و ظاهر روایت مؤلف کتاب از محمد بن یحیی عطار با لفظ «حدثنا»، انتساب آن به پدر را تقویت می‌کند.[3]
مورد دیگر؛ اثری است که در قم در ۱۳۵۱ شمسی بر اساس نسخه ای خطی از کتابخانه ناصریه در لکهنو[4] همراه با ترجمه عزیزالله عطاردی با عنوان «المواعظ» به چاپ رسیده است، امّا این اثر بر خلاف تصور مترجم مزبور، چیزی جز «نوادر من لایحضره الفقیه» نیست و ارتباطی به کتاب مفقود «مواعظ» که نجاشی[5] و طوسی[6] از آن نام برده‌اند، ندارد.
یکی دیگر از آثار وی این اثر خطی است: «اثبات النص علی الائمة (علیهم السلام)»؛ دوسلان فرانسوی، نسخه ای تحت عنوان «النصوص علی الائمة الاثنی عشر» در کتابخانه ملی پاریس معرفی کرده و احتمال می دهد که تألیف صدوق باشد.
کتاب دیگر «الغیبه و الفضائل» این نام اغلب بر همان کتاب کمال‌الدین اطلاق می‌شود. نسخه ای تحت عنوان «الغیبة» در کتابخانه مجلس شورا موجود است[7] که آغاز آن با کمال‌الدین[8] تطابق کامل دارد و احتمال اتحاد را مطرح می کند.
همچنین نسخه ای تحت عنوان «الفضائل« در کتابخانه سماوی نجف موجود است و نیز نسخه ای تحت عنوان «فضائل علی (علیه السلام)» در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران[9] وجود دارد.
به هر حال در مورد انتساب این دو نسخه به صدوق جای تردید وجود دارد.
دیگر آثار: دو نسخه با عنوان‌های «اسماء الله الحسنی« و «حدیث جامع للاداب و الحِکَم» در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران[10] موجود است که احتمال دارد متعلق به ابن صدوق باشد.
کتاب دیگر وی «الناسخ و المنسوخ» است.[11]
اما عناوین حدود ۲۰۰ اثر منسوب به وی در رجال نجاشی[12] و 300 اثر در الفهرست طوسی[13] و 300 اثر در معالم العلماء ابن شهر آشوب[14] ذکر شده است.
علاوه بر عناوین مزبور، مرحوم ابن طاووس[15] و خود شیخ صدوق در کتاب «من لا یحضره الفقیه» چند عنوان دیگر را ذکر کرده اند.
در میان این آثار، مهم‌ترین مورد؛ کتاب «مدینة العلم» می باشد. این کتاب مجموعه حدیثی بزرگ تر از «من لایحضره الفقیه«[16] و بنا به قول ابن شهر آشوب[17] بالغ بر ۱۰ جزء بوده است و گفته می‌شود تا زمان شیخ حسین بن عبدالصمد پدر شیخ بهائی موجود بوده و از آن پس مفقود گشته است.[18]
[1]. محل ایلاق كه صدوق كتاب من لایحضر را در آنجا نوشته درست معلوم نیست. ایلاق به سه جا اطلاق شده است:1. در نواحی نیشابور. 2. در نواحی بخارا. 3. بلاد شاش (تاشكند) از حد نوبت تا فرغانه. در معجم البلدان آمده: ایلاق شهری بلاد شاش و در ده فرسخی آن است كه به بلاد ترك اتصال دارد و از خوش آب و هواترین و نیكوترین بلاد است، كه خود استقلال دارد. نواحی شهرستان آن با شهرستان شاش مختلط است و مركز آن تونكث می باشد. در كوه های ایلاق معدن زر و سیم وجود دارد و پشت این كوه فرغانه است. آنگاه اضافه می كند كه ایلاق نیز نام شهركی در نواحی نیشابور و قریه ای از بخارا است؛ حموى، ياقوت، معجم البلدان، ج 1، ص 291؛ اما به طور مسلم می توان گفت: ایلاقی كه در عبارت صدوق است: (و ذلك بارض بلخ من ناحیه ایلاق)؛ صدوق، محمد بن علی، من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 539؛ همین ایلاق نزدیك تاشكند است، نه ایلاق نیشابور یا نزدیكی بخارا و ظاهر عبارت می رساند كه ایلاق نام ناحیه (ولایت، استان) است نه شهر و بلخ شهری در این ولایت بوده است.
[2]. صدوق، محمد بن علی، من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 2 و3.
[3]. آقا بزرگ تهرانى، محمد محسن، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، ج 21، ص 97.
[4]. پایتخت ایالت اوتار پرادش در هند است.
[5]. نجاشی، احمد بن على، رجال، ج ۱، ص ۳۹۱.
[6]. طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج ۱، ص 443.
[7]. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، خطی، ج ۱۴، ص ۵۵.
[8]. صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ترجمه: غفاری، علی اکبر، ج ۱، ص ۱۶.
[9]. کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، خطی، شماره ۵۹۲۳.
[10]. همان، خطی، شماره 8555 و 5923.
[11]. الذريعة إلى تصانيف الشيعة، ج 21، ص 11.
[12]. رجال نجاشی، ج ۱، ص 392.
[13]. الفهرست، ج ۱، ص 443.
[14]. ابن شهرآشوب مازندرانى، محمد بن على، معالم العلماء، ص 111.
[15]. ابن طاووس، على بن موسى، فرج المهموم فی تاريخ علماء النجوم، ج ۱، ص ۵۷؛ ابن طاووس، على بن موسى، اليقين، محقق / مصحح: انصارى زنجانى خوئينى، اسماعيل، ص 190.
[16]. الفهرست، ج ۱، ص 441.
[17]. معالم العلماء، ص 112.
[18]. الذريعة إلى تصانيف الشيعة، ج 20، ص 251 – 253.