کپی شد
آثار علمی خواجه‌نصیرالدین طوسی
مرحوم خواجه طوسی تألیفات،کتابها و رسالههاى بسیارى داردکه در موضوعات گوناگون نگارش یافته است. هر چند تعدادى از آنها تحریر کتابهاى گذشتگان،یا جوابهاى علمى است که به سؤالهاى مختلف داده شده است، ولى با این حال نباید از نوآورى و ابتکارات خواجه که در نگارش این کتابها انجام گرفته و مطالب آنها را شرح و بسط و تدوین جدیدى نموده است، غافل شد.
اینک به عمده تألیفات او در قالب چند موضوع پرداخته می شود:
الف.فلکیات و ریاضیات:
- تحریر اقلیدس یا تحریر اصول هندسه: این کتاب شامل سیزده مقاله است که تا مقاله ششم درباره هندسه مسطحه و مقالات هفتم تا دهم درباره حساب و خواص اعداد و مقالات یازدهم تا سیزدهم درباره هندسه فضایى بحث مىکند.
- تحریر مجسطى: مؤلف این کتاب، «بطلمیوس»: در این کتاب درباره اوضاع و احوال افلاک و حرکات هر یک از سیارات و همچنین وضع کره خاکی با دلائل ریاضى بحث شده است. این کتاب بهترین نوشته در این موضوع است.
- تحریر الأکبر:مؤلف این کتاب، «مالاناوس»: در این کتاب درباره نود و چهار شکل از اشکال هندسى بحث شده و تاریخ تحریر آن، 21 شعبان 663 قمری است.
- تحریر کتاب الماکر:مؤلف این کتاب، «تاوذوسیوس»: در این کتاب درباره پنجاه و نه شکل از اشکال هندسى بحث شده و تاریخ تحریر آن سال 651 قمری است.
- تحریر کتاب المأخوذات فی أصول الهندسة:مؤلف این کتاب، «ارشمیدس»: در این کتاب درباره اصول هندسه در پانزده شکل از اشکال هندسى بحث شده و یک مقاله نیز در کتاب وجود دارد.
- تحریر کتاب المعطیات فی الهندسة: مؤلف این کتاب، «اقلیدس»: در این کتاب درباره نود و پنج شکل از اشکال هندسى بحث شده است.
- تحریر کتاب الکرة المتحرکة: مؤلف این کتاب، «اطولوقس»: این کتاب شامل یک مقاله و بحث از دوازده شکل از اشکال هندسى است و تاریخ تحریر در 7 جمادى الأولى سال 651 قمریاست.
- تحریر کتاب معرفة مساحة الأشکال البسیطة و الکرویة: مؤلف این کتاب، «محمد، حسن و احمد؛ پسران موسى»: در این کتاب درباره 28 شکل از اشکال هندسى بحث شده و سال تحریر 653 قمریاست.
- تحریر کتاب اللیل و النهار یا کتاب الأیام و اللیالی: مؤلف این کتاب، «تاوذوسیوس»: این کتاب مشتمل بر بحث از سى شکل از اشکال هندسى و تاریخ تحریر 9 جمادى الأولى 653 قمری است.
- تحریر کتاب المناظر: مؤلف این کتاب، «اقلیدس»: در این کتاب از شصت و چهار شکل از اشکال هندسى بحث شده است.
- تحریر کتاب جرى النیرین و بعدیهما: مؤلف این کتاب، «ارسطوخس»: در این کتاب از هفده شکل از اشکال هندسى بحث شده و تاریخ تحریر آن سال 653 قمریاست.
- تحریر کتاب طلوع و غروب: مؤلف این کتاب، «اطولوقس»: این کتاب، مشتمل بر دو مقاله و سى و شش شکل از اشکال هندسى و تاریخ تحریر آن سال 653 قمریاست.
- تحریر مطالع: مؤلف این کتاب، «ابسقلاوس»: این کتاب مشتمل بر سه مقدمه و دو شکل از اشکال هندسى است.
- تحریر کتاب المفروضات: مؤلف این کتاب، «ارشمیدس»: بحث از سى و شش شکل از اشکال هندسى و سال تحریر آن 653 قمری است.
- تحریر کتاب ظاهرات الفلک: «اقلیدس»: بحث از بیست و پنج شکل از اشکال هندسى که تنها دو شکل آن موجود و سال تحریر آن 3 ربیع الاول 653 قمری است.
- تحریر کره و اسطوانه یا شرح الکرة و الأسطوانة: مؤلف این کتاب، «ارشمیدس»: بحث از چهل و هشت شکل از اشکال هندسى و مقاله نکسیر دائرة خواجه است. در این کتاب علاوه بر متن آن از شرح «اوطوقیوس» و سایر کتابها در این زمینه مطالبى به کتاب افزوده است.
- تحریر کتاب المساکن: مؤلف این کتاب، «تاوذوسیوس»: بحث از دوازده شکل از اشکال هندسىو سال تحریر آن 653 قمری است.
- المخروطات این کتاب نیز جزو تحریریات خواجه شمرده شده و مؤلف آن«ابلونیوس» است.
- رساله در احوال خطوط منحنیه: مؤلف این کتاب، «ابلونیوس»: این کتاب درباره هشت شکل از اشکال هندسى بحث مىکند و مشتمل بر هفت مقاله است. البته بعدها معلوم شد که این کتاب هشت مقاله داشته و مقاله هشتم شامل هفت مقاله اول و بعضى زوائد است.
خواجه مىگوید: این کتاب ثقیل الفهم است؛ زیرا مبتنى بر مقدماتى است که نه در خود کتاب آمده و نه در کتاب اقلیدس و خواجه آنچه از مقدمات که مورد نیاز بوده و به دست آورده، در حاشیه نسخه و محل احتیاج ثبت کرده است. همچنین در آغاز کتاب راجع به مقادیر نسب متخالفه که در کتاب بسیار تکرار شده، مقدمهاى آورده است.
20.کشف القناع عن أسرار شکل القطاع: «حاج خلیفه» در «کشف الظنون»می گوید: این کتاب شکل اول از اشکال سهگانه «اکرمانالاوس» است که خواجه طوسى ابتدا آن را به فارسى ترجمه کرده و بعد آن را به عربى برگردانده و بر پنج مقاله مرتب نموده است که هر یک شامل چند شکل و فصل مىباشد.
این کتاب دستور مثلثات مسطحه کروى است و خواجه در این اثر نفیس خویش در رشته ریاضیات،کلیه موفقیتهاى گذشتگان خود را در علم مثلثات مفصلا بیان کرده و نظریه مناسبات رابط را توسعه داده و تئورى اشکال کامل یا چهار ضلعى را تکمیل نموده و روشهاى حل مثلثات مسطح و کروى را شرح داده است.
وى در نتیجه تحقیقات و مطالعات خود، ثابت نموده که مثلثات مسطحه، علم مستقلى است و آثار او در رشته ریاضیات براى پیشرفت علم مذکور اهمیت خاصى داشته و ترقى مثلثات مستقیمة الخطوط و کروى، بین مسلمانان با تألیف این کتاب به کمال رسیده است.
- تربیع الدائرة: احتمالا مؤلفاین کتاب «ارشمیدس» بوده که خواجه آن را تحریر کرده؛ زیرا در تاریخ «حکماء قفطى»،کتابى به این نام به ارشمیدس نسبت داده شده است، ولى هر جا از این کتاب نام برده شده، آن را به خواجه نسبت دادهاند و نامى از تحریر نبردهاند.
- رسالة فی انعطاف الشعاع و انعکاسه: موضوع این کتاب راجع به احوال نور؛ از قبیل انعطاف، انعکاس و احوال آنها بحث شده است.
23.کتاب تسطیح الکرة و المطامع: تألیف این کتاب را همه به خود خواجه نسبت دادهاند، ولى در «کشف الظنون» آن را از تألیفات «بطلمیوس» دانسته که «ثابت بن قره» آن را ترجمه و خواجه تحریر کرده است.
- رساله رد بر مصادره اقلیدس: «اقلیدس» در ضمن اصول موضوعهاى که اثبات آن را به صناعتى فوق آن صناعت احاله نموده، این قضیه را ذکر مىکند:«هرگاه خط مستقیمى بر دو خط مستقیم دیگر طوری واقع شودکه دو زاویه داخله آن که در یک جهت واقع است،کوچکتر از دو قائمه باشد، اگر آن دو خط را در همان جهت امتداد دهند، لابد به همدیگر تلاقى خواهند کرد». عدهاى بر او اعتراض کردهاند که چرا بر این قضیه برهان نیاورده است در حالى که جزو مصادرات بدیهى نیز ذکر نکرده است. خواجه در این رساله با ذکر تلاشهاى کسانى که براى حل این قضیه کوشیدهاند، خود راه حلى ابداع و آن را حل نهایى مسئله ذکر مىکند.
- جوامع الحساب بالتخت و التراب:در این کتاب در باره علم عدد نظرى و علمى و همچنین از علم حساب عملى که بر دو قسم هوایى و غیر هوایى است،بحث می کند.
- رساله ای در علم مثلث.
- رساله ای در حساب و جبر و مقابله؛ این رساله دو باب دارد:
الف: اصول قواعد حسابى. ب: استخراج مجهولات اعداد متناسبه به طریق جبر و مقابله.
- رساله معینیه یا المفید:موضوع این کتاب در هیئت است که به زبان فارسى است. چون براى «ابو الشمس معین الدین؛ پسر «ناصر الدین محتشم» تألیف شده، به آن معینیه گویند و چهار مقاله دارد:
الف: در مقدمات هیئت. ب: در هیئات اجرام علوى. ج: در هیئات زمین و اختلاف آن. د: در معرفت اجرام و ابعاد.
- شرح معینیه: این کتاب شرح رساله معینیه است و تاریخ تألیف آن سال 658 قمری است.
- زبدة الهیئة:این کتاببه فارسى و در علم هیئت و کشف احوال افلاک و اجرام و معرفت اوضاع و حرکات کواکب و ظاهرا تعلیمات خواجه براى بعضى علاقهمندان به هیئت است.این کتاب در حین سفرها تدریس شده و سى فصل دارد.
- زبدة الإدراک فی هیئة الأفلاک: رساله مختصرى به عربى است که مشتمل بر یک قاعده و دو مقاله است و خواجه در آن خلاصه مطالب کتابهاى هیئت را آورده است.
- مختصر در معرفت تقویم؛ مشهور به سى فصل تقویم: این رساله راجع به ابتداء تواریخ و تأسیس تقویم است و چون بر سى فصل مشتمل بوده به سى فصل مشهور شده است. تاریخ تألیف آن، سال 658 قمری است.
- مدخل فی علم النجوم: منظومهاى به فارسى در علم نجوم و منسوب به خواجه طوسى است.
- ترجمه صور الکواکب: مؤلف آن؛«ابو الحسین عبد الرحمن بن عمر بن محمد بن سهیل صوفى شیرازى» است.
- تذکره نصیریه:کتاب مختصرى به عربى و جامع مسائل هیئت به همراه بعضى ادله آن و مشتمل بر چهار باب است. این کتاب را خواجه در مراغه، به درخواست «عز الدین زنجانى» و در اول ذى قعده 659 قمری تألیف کرده است.
- شرح ثمره بطلمیوس یا ترجمه ثمره بطلمیوس: متن این کتاب نتیجه رسالههایى است که «بطلمیوس» در تأثیر کواکب در عالم ترکیب که در شناخت حوادث پیش از وقوع، مؤثر است، براى شاگردش «سورس» نوشته و مجموع آنها را به عربى؛ الکتب الأربع یا المقالات الأربع نامیدهاند.
- زیج ایلخانى: زیج نزد منجمان نام کتابى است که احوال و حرکات کواکب و مانند آن را که از رصد مشخص مىشود، در آن ثبت مىکنند. این کتاب چهار مقاله دارد:الف: معرفت تواریخ. ب: معرفت روش کواکب و مواضع آنها در طول و عرض و توابع آن. ج: معرفت اوقات و طالعهاى هر وقتى. د: در بقیه اعمال نجومى خواجه در مقدمه این کتاب مختصرى از تاریخ چنگیز و مغول و اولاد وى را ذکر کرده که بسیار جالب و مهم است.
- رسالهاى درباره قبله تبریز:این رساله در دو صفحه است که خواجه در آن با براهین هندسى سمت قبله تبریز را تعیین کرده است.
- رسالهاى در بیان صبح کاذب: صبح کاذب نورى مستطیلى است که در آخر شب در ناحیه مشرق ظاهر مىشود و از نزدیککناره افق تا نزدیک وسط آسمانکشیده شده و قاعده ندارد.
- رسالهاى در تحقیق قوس قزح: رساله مختصرى به فارسى در تحقیق قوس و قزح است.
- بیست باب در معرفت اسطرلاب: رساله کوچکى به فارسى در معرفت اسطرلاب و طریق عمل بدان است.
- رسالهاى در رمل: این رساله در رابطه با اشکال مختلفه رمل و احکام آن است که سعد و نحس اشیاء را مشخص مىکند.
- رسالهاى در احکام دوازده خانه رمل: در این رساله احکام دوازده خانه رمل نوشته شده و هر کس همین دوازده خانه را حفظ کند، دیگر احتیاجى به استاد ندارد.
- اختصارى از رساله رمل: بعد از این که خواجه رساله رمل را براى هلاکو نوشت، به درخواست او آن را مختصر کرد.
- رساله استخراج جنایا در علم رمل: چهار مسئله پیش حکما مشکل است:
الف: اطلاع بر ضمیر اشخاص.ب: جنى و آن اطلاع بر چیزى است که در دست یا کیسه براى امتحان مخفى کند و باید آن را معرفى کند. ج: اسم معلوم کردن. د: دفینه بیرون آوردن. هر کس از عهده این چهار مسئله بیرون آید، او در این علم کامل است.
- مقاله ارشمیدس در تکسیر دائره این مقاله داراى سه شکل از اشکال هندسى است و همه جا پس از تحریر مأخوذات آمده است.
- تقویم علایى: تقویمى است که خواجه به نام «علاء الدین محمد پادشاه اسماعیلى» هنگام اقامت در معجون دژ درست کرده و قاضى نور اللَّه شوشترى در«مجالس المؤمنین» با استفاده از آن نسب خلفاء عباسى را تعیین کرده است.
ب.فلسفه و کلام:
1.تجرید الاعتقاد:کتاب تجرید از بهترین کتابهاى مختصریاست که در اصول عقائد نوشته شده و بعضى گفتهاند که این مختصر، اولین کتابى است که در علم کلام بر طریقه و مذهب حقه امامیه نوشته شده و خواجه خود در مقدمه کتاب گفته است آنچه با دلیل به من ثابت شده در این کتاب نگاشتهام. بنابراین مذهب و عقیده خواجه را مىتوان از این کتاب به دست آورد. چندین شرح بر این کتاب نوشته شده است.
- قواعد العقائد موسوم به«رساله اعتقادیه و مقاله نصیریه»:کتاب مختصریدر اصول عقاید که در تاریخ دوشنبه 19 محرم سال 687 قمری تألیف شده است.
- فصول نصیریه:کتاب کوچکى در اصول عقاید که به فارسى نگارش یافته است.
- تلخیص المحصل یا نقد المحصل موسوم به«تلخیص فی علم الکلام»: این کتاب در سال 669 قمری تألیف شده است.
- رسالة الإمامة یا وجیزه نصیریه: رسالهاى درباره امامت و به درخواست «محمد الدین شهاب الاسلام على بن نامآور» نوشته شده است.
- شرح الإشارات؛ موسوم به«حلّ مشکلات الإشارات»: متن این کتاب از ابن سینا است که شارحان بسیارى آن را شرح کردهاند.
- مصارع المصارع محمد بن عبد الکریم شهرستانى: در کتاب المصارعات ایرادات بسیارى بر ابن سینا وارد کرده و در آن دعوى مصارعت با او کرده است. خواجه در این کتاب شبهات و اعتراضات شهرستانى را جواب داده است.
- رسالهاى در موجودات و اقسام آن: رساله مختصریبه فارسى درباره اقسام موجودات و توضیحات مربوط به خصوصیات آنها است.
- رسالهاى در بقاء نفس انسان، موسوم به«بقاء النفس بعد فناء الجسد»: این رساله به درخواست «مؤید الدین عرضى»یکى از همکاران خواجه در مراغه نوشته شده است.
- رساله ای در صدور موجودات از حضرت حق: رسالهاى به عربى که در آن خواجه از کیفیت صدور موجودات از مبدء فیاض و عقیده حکماء درباره علم خداوند به جزئیات بحث کرده است.
- رساله اثبات جوهر مفارق: صاحب الذریعة آن را«إثبات العقل» نامیده و اسمهاى«بیان نفس الامر» و«رساله نصیریه» نیز براى آن ذکر شده است. این رساله بحث مختصرى درباره اثبات موجودات مفارق است.
- شرح رسالة العلم: متن رساله از «ابو جعفر احمد بن على بن سعید بن سعادة» درباره مطلق علم است و چون بسیار مختصر بوده، شاگرد او «جمال الدین على بن سلیمان بحرانى» استاد «کمال الدین میثم» آن را به خدمت خواجه فرستاد تا آن را شرح کند و خواجه درخواست او را پذیرفت و پس از شرح، آن را براى وى باز فرستاد.
- رساله رد ایراد کاتبى بر دلیل حکماء در اثبات واجب: مجموعه مکاتبات خواجه و «على بن عمر کاتبى قزوینى» است.
- مفاوضات شیخ صدر الدین قونوى:او از عرفاء بزرگ و حکماى نامى معاصر خواجه است. سؤالهایى درباره مسئله وجود و ماهیت و زیادت وجود بر ماهیت از خواجه کرده که او پاسخ گفته است.
- مؤاخذات: هنگامى که خواجه در رساله مفاوضات جوابسؤالهاى قونوى را داده، قونوى بر پاسخهاى خواجه ایراداتى گرفته که مجموعه ایرادات و جوابهاى خواجه در این رساله گردآورى شده است.
- جواب مسئله «شمس الدین محمد کیشى»: او یک سؤال منطقى درباره قضیه موجبه معدوله و سالبه بسیطه و دو سؤال فلسفى درباره رابطه ماده و صورت در بسائط و وجود خاص جوهر مفارق از خواجه کرده و خواجه جواب داده است.
- رسالهاى در جواب سؤالهاى «محیى الدین عباسى»: او از معاصران و شاگردان خواجه است. سه سؤال درباره جنس بودن جوهر و قابل بودن فاعل و ماهیت حرکت از خواجه کرده او جواب داده است.
- مسائل هفتگانه: هفت سؤال از «عز الدین ابو الرضا سعد بن کمونه» درباره مبدء اول و امتناع عروض اختلاف در حرکات افلاک و تشخص اشیاء و تأثیر جسم و ادراک نفس و حدوث نفس نموده و خواجه به آنها جواب داده است.
- جواب سؤالهایى از روم:«شرف الدین محمد بن محمود رازى» بیست و سه سؤال از مسائل علوم الهى و طبیعى و ریاضى از روم آورد و خواجه به آنها پاسخ داد.
- جواب سؤالهاى «ابو الفضائل سید رکن الدین استرآبادى»: او از شاگردان خواجه است و بیست سؤال منطقى و فلسفى از استاد خود کرده است و خواجه به آنها جواب داده است.
- رسالهاى در نفوس ارضیه و قواى آنها: رساله کوچکى درباره نفس نباتى و نفس حیوانى و نفس ناطقه و قواى آنها است.
- رسالهاى در اتحاد مقول علیه و مقول: در این رساله درباره مقول و مقول علیه و اتحاد آنها بحث شده است.
- مقالهاى درباره«آیا معناى ادراک، تعقل است یا غیر آن؟»: رساله کوچکى درباره حقیقت ادراک و آنچه از معناى آن فهمیده مىشود.
- جواب «عز الدولة سعد بن منصور بن کمونه کاتبى قزوینى».
- جواب سؤالى در خیر بودن وجود: شخصى از خواجه سؤال کرد که حکماء مىگویند وجود، خیر و عدم شر است. پس چرا مردم گاهى آرزوى مرگ مىکنند؟ خواجه جواب این شبهه را مىدهد و کلام حکماء را صحیح مىشمارد.
- العلل و المعلولات: خواجه در این رساله راجع به علت و معلول به روش ریاضى بحث کرده است.
- رسالهاى در بحث از علل و معلولات مترتبه: این رساله درباره محال بودن سلسله علتها و معلولهاى غیر متناهى بحث مىکند.
- فوائد ثمانیه در حکمت: این رساله هشت فائده دارد که از مسائل مختلفى در آنها بحث شده و هر یک به صورت مقاله جداگانهاى است که بعضى مستقلا نیز چاپ شدهاند. این هشت فائده عبارتند از:
«زمان و مکان»؛«علل و معلولات مترتبه»؛«معناى عصمت»؛«معانى طبیعت»؛«وحدت مبدء اول»؛«افعال بندگان»؛«واجب بودن مبدء اول»؛«اثبات عقل مجرد».
- جواهر نامه: رسالهاى به فارسى که خواجه براى «هلاکوخان» نوشته و مشتمل بر چهار مقاله است:«معدنیات»؛ «سنگها»؛«فلزات»؛ «عطریات».
- المقالات یا مقالات ششگانه.
- رسالة ربط الحادث بالقدیم: رساله مختصرى درباره ربط موجودات حادث با خداوند است.
- رسالة إثبات وحدة اللَّه: رساله مختصرى که در آن خواجه واحد حقیقى را که مبدأ اول تمام موجودات است، اثبات مىکند.
- رسالة جبر و اختیار: این رساله به نامهاى«جبر و قدر» و«قضا و قدر» نیز خوانده شده است.
- رساله اثبات عقل فعال:«ابن شاکر» و «صفدى» هر دو رسالهاى به این نام به خواجه نسبت مىدهند.
- رساله جبر و اختیار: رساله مختصرى در این موضوع که به عربى نوشته شده و غیر از تعریبى است که شیخ «رکن الدین جرجانى» براى رساله جبر و اختیار فارسى خواجه نوشته است.
37- رساله أقسام الحکمة: رسالهاى به عربى در بیان اقسام حکمت که به طریق ایجاز نوشته شده که با اقسام منطق، اقسام حکمت را چهل و چهار قسم و بدون آن سى و پنج قسم مىداند.
- رساله اعتقادیه: رساله مختصرى درباره حداقل چیزى که یک مسلمان شیعى باید به آن اعتقاد داشته باشد و براى عموم مردم اعتقاد به آن کافى است. این کتاب در الذریعة به نامهاى«اعتقادات» و«أقلّ ما یجب الاعتقاد به» و در بعضى نسخهها به نام«العقیدة المفیدة» نامگذارى شده است.احتمالا این رساله؛ همان رساله «جیزه» است که «شیخ سلیمان ماحوزى»نقل مىکند.
39- رساله ضرورت مرگ: موضوع رساله در این است که انسان ناگزیر از مرگ است و در جواب سؤال «ابو منصور کازرونى» نوشته شده است.
- رسالهاى در جواب «نجم الدین دبیران»: او از خواجه درباره قول حکماء در مورد طعوم و مزههاى مختلف سؤال کرده و خواجه در این رساله به او جواب داده است.
ج.اخلاق و عرفان:
- اخلاق ناصرى: این کتاب ترجمه کتاب«الطهارةفی الاخلاق»، نوشته «ابو على بن محمد مسکویه» از عربى به فارسى است.البته خواجه مباحث سیاست مدن و تدبیر منزل را نیز بر آن افزوده و به دلیل آنکهآن را به خواهش «ناصر الدین عبد الرحیم بن ابى منصور محتشم» حاکم قهستان تألیف کرده آن را به این نام نامیده است.
2.أوصاف الأشراف: رساله مختصرى در سیر و سلوک به فارسى استکه خواجه آن را به خواهش «خواجه شمس الدین محمد وزیر» نوشته است.
- آغاز و انجام: این رساله به«مبدأ و معاد» و«تذکرة» نیز نامگذارى شده است.
- رساله آداب المتعلمین: رسالهاى درباره آداب تعلیم طلاب و محصلان و مراتب اخلاقى آنها است.
- نصیحت نامه: پس از مرگ هلاکوخان پادشاه مغول، پسر او، اباقاخان از قبول سلطنت امتناع نمود. خواجه بر طبق درخواست بزرگان دولت، رسالهاى در ترغیب و تحریص به سلطنت نوشت و اباقاخان بر اثر نصیحت خواجه، پادشاهى را قبول کرد و بر تخت سلطنت جلوس نمود.
- ترجمه اخلاق ناصر الدین محتشم:«ناصر الدین محتشم» از حاکمان اسماعیلى در قهستان کتابى در مکارم اخلاق مشتمل بر آیات قرآنى و اخبار نبوى و علوى و بعضى از ائمه دین و کلماتى از داعیان اسماعیلى و سخنان حکما و دانشمندان جمعآورى کرده و به واسطه تراکم اشتغال، فرصت تکمیل آن را نیافته؛ از این رو از خواجه خواسته است تا آن را تکمیل کند و خواجه بعد از تکمیل آن را به فارسى ترجمه کرده است.
ر. علم منطق:
- شرح اشارات: جلد اول این کتاب به منطق اختصاص دارد و خواجه در آن تنها به شرح افکار ابن سینا پرداخته است و در ماه صفر از سال 644 قمری از نوشتن آن فارغ شده است.
- أساس الاقتباس:یکى از مهمترین کتابهاى منطق، پس از منطق شفا و مشتمل بر نه مقاله است که هر مقاله به یک فن از منطق اختصاص دارد.
مقاله اول: در مدخل منطق یا ایساغوجى.
مقاله دوم: در مقولات عشر یا قاطیغوریاس.
مقاله سوم: در اقوال جازمه یا باریرمیناس.
مقاله چهارم: در علم قیاس یا آنالوظیقاى اول.
مقاله پنجم: در برهان یا آنالوطیقاى دوم.
مقاله ششم: در جدل یا طوبیقا.
مقاله هفتم: در مغالطه یا سوفسطیقا.
مقاله هشتم: در خطابه یا ریطوریقا.
مقاله نهم: در شعر یا بیطوریقا، خواجه این کتاب را در سال 642 قمری تألیف کرده است.
- تجرید منطق: متن مختصری در منطق،که به عربى نوشته شده است و خواجه در اواسط شعبان سال 656 قمری از آن فراغت یافته است. این کتاب چندین شرح دارد که مهمترین آنها الجوهر النضید نوشته علامه حلى است.
- تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الأفکار: نقد کتاب «تنزیل الأفکار»نوشته «أثیر الدین ابهرى» است و در سال 656 قمری نوشته شده است.
- رسالهاى در جواب نجم الدین دبیران:این رساله جواب سؤالى است که «کاتبى قزوینى» درباره این که «نقیض عام اخص از نقیض خاص است»، از خواجه نموده است.
- مقولات عشر: اصل این کتاب از «ارسطو» است که «حنین بن اسحاق» آن را به عربى ترجمه کرده است.
تذکر: در ضمن مجموعههاى فلسفى یا آنهایى که جُنگ گونه هستند، مطالب منطقى نیز از خواجه به دست آمده است؛ به عنوان مثال مىتوان «رسالات» در جواب «اسئله سید رکن الدین» و «شمس الدین محمد کیشى» را نام برد.
ز . علم طب
- الحواشی على کلیات قانون:کتاب قانون از مهمترین و مشهورترین کتابها در طب، نوشته ابن سینا است.
- رسالهاى در جواب نجم الدین دبیران کاتبى قزوینى:«قزوینی»از خواجه درباره این کلام شیخ (ابن سینا)؛ «إنّ الحرارة تفعل فی الرطب سواد أو فی ضده بیاضا و البرودة تفعل فی الرطب بیاض و فی ضده سوادا» سؤال کرده و خواجه در رساله کوچکى به او جواب داده است.
- جواب خواجه در رفع تناقض سخن حنین و ابن سینا در رنگ بول.
- جواب خواجه به یکى از حکما درباره تنفس.
- جواب خواجه به پرسش یکى از دانشمندان درباره مزاج اعضاء ابن سینا.
- ضوابط الطب: رساله کوچکى در بعضى از ضوابط پزشکى است.
د. تاریخ:
- ذیل جهانگشا: تاریخ مختصری به فارسى درباره واقعه فتح بغداد به دست هلاکو است.
- رسالهاى در رسم و آیین پادشاهان قدیم: رسالهاى به فارسى درباره وصول مالیات و خراج و مصارف آنهااست.
- خلافت نامه.
هـ. شعر:
معیار الأشعار یا رسالهاى در علم عروض.
و. علم فقه:
- جواهر الفرائض یا الفرائض النصیریة على مذهب أهل البیت (علیهم السلام).[1]
[1]. برگرفته از برنامه نور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، مجموعه آثار خواجه نصیر الدین طوسی.