آثار اقتصادی امام علی (علیه السلام)

بعضی از آثار اقتصادی امام علی (علیه السلام) عبارتند از:

1. آبار علی

آبار جمع بِئْر به معنای چاه است. آبار علی در اصطلاح، نام منطقه‌ای است در 7 یا 9 کیلومتری (6 یا 7 میلی) جنوب شهر مدینه، در وادی عقیق و دامنه غربی کوه عیر که نزدیک ذوالحلیفه[1] و بر راه مکه قرار دارد و دارای چاه‌های آب منسوب به امام علی‌ بن ابی‌طالب (علیهما‌السلام)، و نخلستان‌های فراوان است.

در کتاب‌های مناسک حج و آثار فقهی شیعه و اهل‌سنت از آن با الفاظ اَبیار و آبیار علی نیز یاد شده‌است. بسیاری از نویسندگان اهل‌سنت از قرن نهم هجری به بعد، آبار علی و ذوالحلیفه و مسجد شجره را نام یک مکان و میقات مردم مدینه برای احرام دانسته‌اند.

درباره نسبت این مکان به امیرمؤمنان علی (علیه‌السلام) سه دیدگاه وجود دارد:

1. این چاه‌ها پیش از هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه وجود داشته و امیرمؤمنان علی (علیه ‌السلام) به فرمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در کنار این چاه‌ها با قبایلی از جنیان جنگیده و آنان را به سختی شکست داده است. منابع اهل‌سنت با نقل فشرده این مطلب، آن را باور عوام دانسته و بر نادرستی‌اش تأکید کرده‌اند.[2]
2. امام علی (علیه السلام) این چاه‌ها را حفر کرده است. در منابع اهل‌سنت، بکری دمیاطی شافعی این قول را از «بجیرمی»، نقل نموده است.[3]
3. امیرمؤمنان (علیه السلام) در روزگار خانه‌نشینی، چندین حلقه چاه احداث و وقف حج‌گزاران و مردم کرد که امروز هم در اطراف مدینه به نام آبار علی معروف‌ است. این سخن از برخی نویسندگان معاصر شیعه است که سند گفتارشان را ذکر نکرده و گویا صرفاً استنباط خود را نوشته‌اند.[4]

یکی از علمای معاصر اهل‌سنت در مصر، در خطبه نماز جمعه سال 2006 م، آبارعلی میقات حجاج در مدینه را منسوب به علی بن دینار، سلطان دارفور در جنوب سودان، دانسته و نسبت آن به علی بن ابی‌طالب (علیهما السلام) را نادرست خوانده است. به گفته وی، علی بن دینار در سال 1898 م/ 1315 ق، در سفر حج، چاه‌های آب ذوالحلیفه را بازسازی و دایر کرد و از آن پس این منطقه به نام او آبارعلی خوانده شد.[5] در پاسخ به ادعای وی، برخی از دانشمندان مقالاتی مستند و مستدل ارائه کرده‌اند.[6]

افزون بر این پاسخ‌ها، مستنداتی استوار بر انتساب این چاه‌ها به علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) وجود دارد. در منابع بسیاری از اهل‌سنت، طی قرون و اعصار از این منطقه به ویژه از محل میقات به عنوان بئر، اَبیار یا آبارعلی یاد شده است. ابن تیمیه (م 728 ق)، ابن حجر عسقلانی (م 852 ق) و بسیاری منابع دیگر پیش از سفر حج علی بن دینار در سال 1315ق، از این منطقه با عنوان بئر یا آبار علی نام برده‌اند. بنابراین، سخن آن خطیب اهل‌سنت در نقدِ نسبت این منطقه به علی بن ابی‌طالب (علیه السلام) از تحقیق و انصاف دور است.[7]

2. منطقه «ینْبُع»

به گفته یاقوت حموی، «ينبع» منطقه ای بین مکه و مدینه است که دارای درخت نخل و آب و زراعت است و علی بن ابی‌طالب (علیهما السلام) آن را وقف نموده و متولی آن، فرزندانش می باشند… . از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت شده که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) این منطقه را به امام علی (علیه السلام) داده است.[8]

سمهودی می نویسد: ینبع، از نواحی اطراف مدینه است که به جهت کثرت چشمه هایی که داشته به ینبع نامیده شده، و از عمار یاسر (رحمه الله) نقل شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله) این منطقه را به علی (علیه السلام) واگذار نموده، و اموال علی (علیه السلام) در این منطقه، چشمه هایی بوده که آنها را صدقه داده است.[9]

در سند صدقات على بن ابى طالب (عليه السّلام) چنين آمده است: اين اموالى در منطقه ينبع است که على براى کسب‏ خشنودى خداوند وقف کرده است. محصول آن از گندم، جو، فرآورده‏هاى نخل، مويز و حنا حدود چهار هزار شتر بار است. اینها براى روزى است که چهره‏هايى سياه مى‏شود (روز قیامت)، و به طور قطعى صدقه در راه خداوند است که نه فروخته و نه بخشيده مى‏شود و نه به ميراث برده مى‏شود. [10]

نقل شده: على (عليه السّلام) دو چشمه (در منطقه ینبع) را که به دست خويش پديد آورده بود، وقف فرمود.[11]

در وصيت امام على (عليه السّلام) درباره منطقه ینبع ذکر شده: «رباح» و «جبير» و «ابو نيزر»[12] در مزرعه کار خواهند کرد و همه دارايى من در ينبع براى همه مؤمنان از آغاز تا پايان وقف است که خداى متعال به لطف خود با اين کار مرا به بهشت برد و در آن روز که برخى از چهره‏ها سپيد مى‏شود، آتش را از چهره من و چهره مرا از آتش برکنار دارد. [13]

همچنین در وصيت آن حضرت آمده است: اين دستورى است که على بن ابى‌طالب درباره دارايى خود به آن فرمان مى‏دهد، ينبع را به صورت وقف و صدقه قرار مى‏دهد و در اين کار فقط راه و خشنودى خدا را مى‏جويد. درآمد ينبع در راه خدا و براى هر کار خير، چه‏ جنگ و چه صلح و (برای) سپاهيان و ارحام دور و نزديک هزينه شود و هرگز فروخته و به ميراث برده نخواهد شد. همه متعلقات من در ينبع در حکم وقف و صدقه است، جز آن که اگر براى من حادثه ای پيش آمد (از دار دنیا رفتم)، سه تن از بردگانم؛ یعنی رباح، ابونيزر و جبير، آزاد و از وابستگان من خواهند بود و هيچ ‏کس را بر ايشان اختيارى نيست. آنان بايد پنج سال در مزرعه ينبع کار کنند و هزينه خود و خانواده‏شان را از درآمد آن بردارند، اين فرمانى است که درباره دارايى‏هاى خود در ينبع مى‏دهم و از اين پس چه زنده باشم و چه بميرم، وقف قطعى است.[14]

[1]. نام منطقه‌ای در جنوب مدینه و میقات (محل مُحرم‌شدن) حاجیان و عمره‌گزارانی است که از مسیر مدینه به مکه می‌روند.

[2]. ابن نجيم المصري، زين الدين بن إبراهيم، البحر الرائق شرح كنز الدقائق، ج 2، ص 341؛ حصكفی حنفی، علاء الدین محمد بن علی، الدر المختار شرح تنویر الأبصار و جامع البحار، محقق: إبراهيم، عبدالمنعم خليل، ج 1، ص 157؛ أبو الفداء، إسماعیل بن محمد، كشف الخفاء و مزیل الإلباس، تحقیق: هنداوی، عبدالحمید بن أحمد، ج 2، ص 514.

[3]. البكری الدمیاطی، أبوبكر بن محمد شطا، إعانة الطالبين على حل ألفاظ فتح المعين، ج 2، ص 341.

[4]. الله‌اكبري، محمد، دانشنامه حج و حرمين شريفين، مدخل آبار علي، به نقل از ابطحی، سید محمد علی، مناسک حج و عمره، ص 54 و 55؛ عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، چهارده نور پاک، ج 12، ص 1671.

[5]. ر.ک: سایت پژوهشکده حج و زیارت، دانشنامه حج و حرمين شريفين، مدخل آبار علي.

[6]. ر.ک: همان.

[7]. ر.ک: همان.

[8]. حموى بغدادى، یاقوت بن عبد الله، معجم البلدان، ج ‏5، ص 450.

[9]. السمهودي، نورالدين على بن أحمد، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى، ج 4، ص 166.

[10]. ابن ابى الدنيا، عبدالله بن محمد، مقتل امير المؤمنين، مترجم: مهدوى دامغانى‏، محمود، ص 78 و 79.

[11]. همان، ص 79.

[12]. غلامان امام علی (علیه السلام).

[13]. مقتل امير المؤمنين، ص 79.

[14]. همان، ص 74 و 75.