وقف

تعریف وقف

وقف در لغت به معنای ایستادن، ماندن و آرام گرفتن است.[1] و در اصطلاح فقهی، نگهداشتن و حبس کردن عین ملک است و مصرف کردن منافع آن در راه خدا. برخی از فقها می گویند وقف حبس عین است بر ملک خدا.

وقف عقدی است که ثمره آن حبس اصل و تسبیل منافع است (تسبیل منافع یعنی صرف کردن مال در جهتی که واقف تعیین کرده است).[2]

تسبیل یعنی در راه خدا قرار دادن، نبی اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «حَبِّسِ الْأَصْلَ وَ سَبِّلِ الثَّمَرَ»،[3] «اصل را حبس کن و منافعش را در راه خدا آزاد نما».[4]

تغییر کاربری در وقف

نوعاً هر واقفی در وقف خود نیتی خیرخواهانه دارد که با توجه به زمان و مکان، شیوۀ رسیدن به آن نیت خویش را نیز مشخص می کند، امّا همواره این امکان وجود دارد که شیوۀ موجود در وقف و یا حتی مصرف تعیین شده برای آن، دیگر امری پسندیده، عرفی و عاقلانه به شمار نرود.

به عنوان نمونه، اگر واقفی، کاروان سرایی را وقف کند تا کرایه ای که جهت توقف کاروان ها و تیمار چهارپایان در آن دریافت می شود، هزینۀ خرید شمع برای روشنایی مسجدی شود، آیا می توان امروزه به چنین وقفی هم از لحاظ نوع درآمد و هم از لحاظ شیوۀ مصرف پای بند بود؟!

البته ادعا نمی شود که تمام وقف ها از چنین خصوصیتی برخوردار بوده و باید تغییر وضعیت یابند. از طرفی و با توجه به سلایق مختلفی که در نوع تغییر کاربری ها وجود دارد، نمی توان به صورت هم زمان، رضایت تمام سلیقه ها را به دست آورد و عقل جمعی اقتضا می کند که نهادهایی مستقل با هم کاری متولیان وقف، عهده دار مدیریت تغییرات شوند.

به هر حال آموزه های اسلامی گرچه تغییر در وقف را مجاز نمی دانند، اما بی اثر شدن موضوع وقف و کاربردهای آن از جمله مواردی است که تغییر آن می تواند مورد تأیید اسلام باشد .

وقف مال دیگران

وقف در صورتی درست است که واقف، مالک مالی که می خواهد وقف کند باشد.[5] در نتیجه وقف اموالی که به زور و فریب و ناحق از دیگران گرفته شده باشد، باطل است و وقف کننده ضامن آن اموال است و حق الناس بر عهده او می باشد. به عبارت دیگر با این وقف حق الناس از گردنش ساقط نمی شود.

تصرف در زمین موقوفه

در مواردی که زمینی وقف شده که محصولش برای امام معصوم (ع) هزینه شود و هم اکنون آن زمین محصولی ندارد ، این پرسش ها مطرح می شود :

آیا می توان در این زمین تصرف کرد و ساختمانی جهت سکونت در آن ساخت؟ آیا باید به اندازۀ محصول، پولی به همان نیت پرداخت کرد؟ آیا این زمین قابل فروش است؟ آیا در این جهت فرقی است که محصول وقف شود یا زمین وقف گردد که مقداری از محصولش خرج معصومین شود؟ در صورت فرق اگر الان کشت نمی شود آیا می شود در آن تصرفی کرد؟ چگونه؟

مراجع معظم تقلید در پاسخ به این سؤالات فرمودند:

آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی):

اگر وقف بودن زمين ثابت است و قابليت كشت دارد، جايز نيست در غير كشت استفاده شود و اگر قابليت كشت ندارد متولى شرعى مى‌تواند زمين را اجاره بدهد تا در آن ساختمان بنا كنند ولى حق فروش آن را ندارد.

آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی):

به یقین زمین وقف بوده و در فرض سؤال باید آن را اجاره برای خانه سازی به قیمت روز بدهید و هر سه سال اجاره تجدید شود (مانند آنچه درباره زمین های حضرت معصومه (س) در قم انجام می شود) و درآمد آن صرف راهی شود که در وقف نامه آمده است.