شکر

قدردانی و سپاس از خلق در آیات و روایات

شكر در لغت به معناى تصور نعمت در ذهن و اظهار آن در گفتار و كردار است.

تشکر و قدردانی از «نعمت گستر» و سپاسگزاری از «نیکوکار» آن قدر با فضیلت و محبوب است که قرآن مجید ضمن این که «شاکر»[1] و «شکور»[2] را از نام های خدا دانسته، فرموده است: «و سیجزی الله الشاکرین»؛[3] خداوند پاداش سپاسگزاران را خواهد داد.

امام سجاد (ع) مي فرمايد: روز قيامت خداوند متعال به بعضي از بندگانش مي گويد: آيا شكر فلان كس را به جاي آوردي عرض مي كند: پروردگارا! من شكر تو را به جاي آوردم، خداوند مي فرمايد: چون شكر او را به جا نياوردي شكر مرا هم به جا نياورده اي! سپس افزود “أَشْكَرُكُمْ لِلَّهِ أَشْكَرُكُمْ لِلنَّاس‏”؛ شكرگزارترين شما در پيشگاه خدا كسي است كه از نعمت ها و زحمات مردم بيشترين قدرداني و شكرگزاري را به عمل آورد.[4]

قرآن مجید در بیش از هفتاد آیه، سپاسگزاری و قدردانی را چه از جانب خدا و چه از سوی انسان ها مورد اشاره قرار داده و با عناوین گوناگونی بر انجام این کار نیک پای فشرده است. همچنین در روایات زیادی به این امر سفارش شده است که بعضی از آنها عبارت اند از:

1. تشکر از مردم: امام رضا (ع) در این باره می فرماید: “مَنْ لَمْ يَشْكُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ لَمْ يَشْكُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ”. [5]

2. تشکر از خدا و از پدر و مادر: “وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ وَ فِصالُهُ في‏ عامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لي‏ وَ لِوالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصير”؛[6] ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را با سستی روز افزون حمل کرد و شیرخوار گیش دو سال است، سفارش کردیم که سپاس من و پدر و مادرت را به جای آر؛ زیرا بازگشت به سوی من است.

3. امام صادق (ع) می فرماید: «وَ إِنَّ خَيْرَ الْعِبَادِ مَنْ يَجْتَمِعُ فِيهِ خَمْسُ خِصَالٍ إِذَا أَحْسَنَ‏ اسْتَبْشَرَ وَ إِذَا أَسَاءَ اسْتَغْفَرَ وَ إِذَا أُعْطِيَ شَكَرَ وَ إِذَا ابْتُلِيَ صَبَرَ وَ إِذَا ظُلِمَ غَفَرَ»؛[7] بهترین بندگان کسی است که پنج صفت داشته باشد: هرگاه کار نیکی انجام دهد خوشحال شود، هرگاه کار بدی انجام دهد استغفار کند، هر گاه به او نعمتی داده شود شکر کند، هر گاه گرفتار شود صبر کند و هرگاه به او ظلم شود ببخشد.

وجوب شکر نعمت

در مورد وجوب شکر نعمت، توجه به چند نکته ضروری است:

1. لزوم شكر منعم امری فطری و درونی است، انسان با رجوع به عقل و فطرت خویش پی به این حقیقت می برد که باید در بـرابـر هر كـس كـه بـه او نـعـمتى عطا كرده یا خدمتی نموده (هر چند آن خدمت و نـعـمت کوچک باشد) بی تفاوت نباشد و به گـونـه اى از او تـشـكر و قدردانى كند و گر نه از طرف عقل خود، مورد مؤاخذه قرار خواهد گرفت و عقلاء نیز او را مذمت کرده و از حیوانات پست تر می دانند؛ زیرا این خصلت شاکر بودن در بسیاری از حیوانات به خوبی مشهود است. با توجه به اين حکم عقل است که ، وقتى انسان متوجه مى شود كـه قدرتی بی همتا سرمایه های وجودی و نعمت هاى مادی و معنوی بزرگ، با ارزش و بی شماری را به وی عطا نموده بر خود لازم می بیند که در برابر چنین ولی نعمتی بی تفاوت نبوده و تا جایی که برایش امکان دارد از نعمت هایش تشکر کند و در بـرابـر کرامت و بزرگی و عظمتش سر تـعظيم فرود آورد و سپاس خود را به او ابراز كند. داشتن چنین روحيه ای كه به طور فطرى، در همۀ انسان ها وجود دارد همگان را به تلاش در راه شناخت منعم ملزم مى كند؛ زيرا پس از مرحله شناخت است كه امكان قدردانى و تشكر ميسّر مى شود.[8]

2. آگاهی از فلسفۀ شكرگزارى ما را به لزوم شکر نعمات الهی رهنمون می سازد:

ممكن است انسان ها در برابر نعمت هايى كه به ديگرى مى بخشند انتظار شكرگزارى داشته باشند، اما بى شك خداوندى كه از همگان بى نياز است و اگر تمام جهانيان به او کفر ورزند، گردى بر دامان كبريائيش نمى نشيند، نيازى به شكرگزارى بندگان ندارد، اما علیرغم بی نیازی خداوند، شکرگزاری را از روى حكمت و مصلحت بر بندگان ضرورى دانسته و در قرآن كريم پس از نويد به سپاسگزاران، به ناسپاسان بى اعتنايى كرده و مى فرمايد: «آنكه سپاسگزارى كند سپاسش به نفع خود اوست و هر كه كفران ورزد، خداوند بى نياز و ستوده است.»[9] و بالاتر این که کفران نعمت را موجب عذاب شدید دانسته و فرموده است:«…واگر کفران کنید همانا عذاب من شدید است.»[10]

هر چند خداوند بزرگوارتر از آن است كه ناسپاسان را محروم سازد، ولى كفران نعمت، خود، سبب برخى از ناهنجارى ها و محرومیت ها نظیر : ناپایداری و زوال نعمت، رخت بر بستن خیر و احسان و روحیه جوانمردی و ایثار گری در جامعه، می شود . شکر منعم نتایجی بس متعالی و در شأن و جایگاه و منزلت انسانی به وی می بخشد.

بنابراين، اين همه تأكيد در مسأله شكرگزارى نتيجه اش به خود انسان بازگشت مى كند، و اگر كمى در فلسفۀ آن دقّت كنيم وجوب آن نیز روشن مى شود:

اولاً) فرد یا ملتی كه از نعمت هاى پروردگار قدردانى مى كند، خواه این شکر گزاری در دل باشد يا با زبان يا عمل، نشان مى دهد كه لايق نعمت است، خداوند حكيم نيز كارش همه جا از روى حكمت است، و بدون دليل نه نعمتى را از كسى مى گيرد و نه بى دليل نعمتى را به كسى مى بخشد. در آيات و روايات اسلامى شكر، سبب دوام و افزايش نعمت شمرده شده است. در حديثى اميرمؤمنان على(ع) مى فرمايد: « ثمرۀ شكر فزونى نعمت است».[11]

ثانیاً) هنگامى كه روح شكرگزارى در انسان پرورش يابد، از شكر خالق به شكر مخلوق مى رسد، و تشكر و سپاسگزارى در برابر خدمات و زحمات مخلوق، موجب شكوفا شدن استعدادهاى خلاّق و ظرفيت هاى وجودى اشخاص شده، و در نتيجه جامعه و صاحبان نعمت، انگیزه ای مضاعف در انجام خیر و خوبی پیدا می کنند.

ثالثاً) شكرگزارى از خالق، راهى به سوى معرفت او مى گشايد و پيوند انسان را با آفريدگار محكم تر مى كند، شكرگزارى علاوه بر اين كه معرفتِ بخشندۀ نعمت ها را به دنبال دارد، معرفت نعمت را نيز به همراه خواهد داشت، و همين معرفت نعمت روز به روز پيوند بندگان را با خدا محكم تر مى سازد و آتش عشقش را در دل ها شعله ورتر مى كند.

[2] فاطر، 30.

[3] آل عمران، 144.

[4] الكافي، ج 2، ص 99، بَابُ الشُّكْرِ، ح 30.

[5] وسائل‏الشيعة، ج 16، ص 315، ح21638.

[6] لقمان، 14.

[7] بحارالأنوار، ج  75، ص 207.

[8]توحيد از ديدگاه عقل و نقل، جعفر کريمي – قدرت الله فرقاني، فصل لزوم شناخت خدا، با اندکی تغییر.

[9]لقمان، 12«وَ مَنْ يَشْكُرْ فَاِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِىُّ حَميدٌ».

[10]ابراهیم،7 لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابي‏ لَشَديدٌ.

[11]شرح فارسى غررالحكم، جلد 3،َ صفحه 328 ثمَرَةُ الشُّكْرِ زِيادَةُ النِّعَمِ.